Ο άνθρωπος, ο αλγόριθμος, η ψυχή και ο Χαράρι

 Γράφει ο Κωνσταντίνος Βαθιώτης

Αναλόγως με τις συνθήκες της εποχής, τις ανάγκες, το κυρίαρχο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό δόγμα, οι άνθρωποι έχουν κατά καιρούς χαρακτηριστεί ως «κεφάλια» ή ως «στόματα», ενώ δεν ήταν σπάνιο στις αγροτικές κοινωνίες ένας άνθρωπος να αναφέρεται ως ένα «ζευγάρι χέρια».

Και ενώ στη σύγχρονη εποχή και ιδιαίτερα στις σημερινές δημοκρατίες έχει επικρατήσει συντριπτικά ο όρος «πολίτης» και οι καπιταλιστικές κοινωνίες μιλούν συχνά για «καταναλωτές», σε αυτή την κρίσιμη καμπή της ιστορίας όπου επικρατεί η τεχνολογία, ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται σε τακτική βάση ως «χρήστης», ενώ ακούμε τελευταία να αναφέρεται ως «αλγόριθμος» ή ως σύνολο δεδομένων, ιδιαιτέρως από τους ευαγγελιστές της νέας ψηφιακής εποχής της ανθρωπότητας.

Θα πίστευε κανείς ότι τέτοιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιούν κυρίως άνθρωποι της τεχνολογίας, βλέπουμε όμως ότι υιοθετούνται από τους λεγόμενους τεχνο-ουτοπιστές, οι οποίοι μπορεί να είναι άτομα των θεωρητικών επιστημών όπως ο ιστορικός και φιλόσοφος Γιουβάλ Νόα Χαράρι, επιχειρηματίες όπως ο Έλον Μασκ ή οικονομολόγοι όπως ο Κλάους Σβαμπ.

Η χρήση εργαλείων που προέρχονται από τις θετικές επιστήμες και την τεχνολογία από τομείς όπως η οικονομία δεν είναι κάτι καινούργιο. Άλλωστε, στον χώρο της οικονομίας βρίσκονται άνθρωποι που οσμίζονται σαν λαγωνικά καθετί που μπορεί να αποφέρει μεγαλύτερα κέρδη και γνωρίζουν καλά πώς να εκμεταλλεύονται όλα όσα έχουν οι άλλοι να τους δώσουν· μεταξύ άλλων και οι ρομαντικοί, εμμονικοί ή αφοσιωμένοι στο αντικείμενο της έρευνάς τους επιστήμονες. Σε τέτοια εργαλεία βασίστηκαν άλλωστε τα συμπεριφορικά οικονομικά, η θεωρία παιγνίων κ.ά. Η τεχνοκρατία, κάθε φορά που η επιστήμη κάνει μια ανακάλυψη η οποία μπορεί να της φανεί χρήσιμη και επικερδής, σπεύδει σε χρόνο ρεκόρ να την υιοθετήσει και να την εξελίξει (χρηματοδοτήσει), δίνοντας τις κατευθύνσεις και τις αποχρώσεις που επιθυμεί.

Έτσι, λοιπόν, έχουμε μπει σε μια εποχή όπου στην οικονομία επικρατεί η αντίληψη ότι:

• «τα δεδομένα είναι ο νέος χρυσός» (Data is the new gold)
• σύντομα δεν θα υπάρχουν πλέον προϊόντα αλλά υπηρεσίες1
• προϊόντα είναι τα σώματα και τα μυαλά των ανθρώπων
• προϊόντα είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι (βλ. το βίντεο)
• ή όπως έχει πει ο αείμνηστος Τζίμης Πανούσης:

 

 

Στη νέα τάξη πραγμάτων μην ξεχνάτε ότι τα πράγματα είμαστε εμείς.

Στο πολύκροτο βιβλίο του Homo Deus – Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, ο Γ.Ν. Χαράρι τιτλοφορεί ένα υποκεφάλαιο ως εξής: Οι οργανισμοί είναι αλγόριθμοι.

Σε αυτό διαβάζουμε ότι:

«τα συναισθήματα είναι βιοχημικοί αλγόριθμοι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση και την αναπαραγωγή των θηλαστικών [ορθώς: όλων των θηλαστικών· πρβλ. το αγγλικό πρωτότυπο: reproduction of all mammals]»2.

Βέβαια, παρότι θα μπορούσε εύλογα να υποστηρίξει κάποιος ότι οι οργανισμοί και οι βιολογικοί μηχανισμοί τους έχουν αλγοριθμικά χαρακτηριστικά, είναι αρκετά διαφορετικό να ταυτίζουμε τις δύο έννοιες σε μια ισοπεδωτική συγχώνευση.

Είναι αλήθεια ότι ο Χαράρι έχυσε πολύ ιδρώτα στο μέτωπό του και μελάνι στο βιβλίο του –που παρά τις πολυάριθμες επαινετικές κριτικές, χαρακτηρίστηκε, δικαίως, επίσης ως φλύαρο– προκειμένου να μας πείσει ότι ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή, δεν υπάρχει μέσα του αυτή τη «σπίθα», αυτό το θαυμαστό «κάτι άλλο» που τον διαφοροποιεί και τον τοποθετεί σε υψηλότερη βαθμίδα από τα υπόλοιπα ζωικά είδη.

Αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο με τίτλο Η ανθρώπινη σπίθα για να μας ενημερώσει με απόλυτο τρόπο ότι δεν υπάρχει «καμία μαγική σπίθα»3, αναφερόμενος στην ψυχή ή έστω στη συνείδηση ή τέλος πάντων σε κάποιο πνευματικό συστατικό στοιχείο που είναι χαρακτηριστικό μόνο του ανθρώπου. Για τον Χαράρι, δεν υπάρχει πνευματικό στοιχείο. Και, γνωρίζοντας ότι η ψυχή ή το πνεύμα, ανάλογα με την εκάστοτε φιλοσοφία ή θρησκεία, είναι συνυφασμένη ή συνδέεται με κάτι πνευματικό, ανώτερο ή θείο, έχει ξεκινήσει την επίθεσή του νωρίτερα στο βιβλίο, ρίχνοντας τα βέλη του προς κάθε είδους θεό και κυρίως προς τον μονοθεϊσμό.

Παρότι, λοιπόν, εδώ και χιλιάδες χρόνια, από τότε που ο άνθρωπος είναι σε θέση να σκέφτεται κάτι ανώτερο, να είναι Ηomo Sapiens, δηλ. έμφρων άνθρωπος, αναζητά συλλογικά και ατομικά να κατανοήσει τη φύση του, την ψυχή και το πνεύμα του, και έχουν γραφτεί και διασωθεί αμέτρητοι τόμοι σχετικών κειμένων από θεωρητικούς, στοχαστές, φιλοσόφους, θεολόγους, κ.ά., ο Χαράρι έρχεται με πολύ χαλαρό τρόπο να δώσει στην ανθρωπότητα την απάντηση και να μας ενημερώσει ότι η ψυχή δεν υπάρχει, χρησιμοποιώντας παιδιάστικα, αντιεπιστημονικά, αφελή επιχειρήματα.

Μεγάλο μέρος των επιχειρημάτων του βασίζονται στη σύγκριση του ανθρώπου με τα ζώα, με βασικό δόγμα ότι ο άνθρωπος δεν είναι ανώτερος από τα ζώα, όπως πίστευε ώς σήμερα, ή μάλλον όπως θα ήθελε ο ίδιος να πιστεύει, σε μια αλαζονική έξαρση που ονόμασε ανθρωπισμό.

Εντύπωση προκαλεί η συχνή σύγκριση και εξίσωση του ανθρώπου με τα γουρούνια, τους πρωταγωνιστές της Φάρμας του Όργουελ, ένα ζωικό είδος με ιδιαίτερη και αμφιλεγόμενη σημειολογία, που για άλλους συμβολίζει το άπειρο, τη γονιμότητα και την αφθονία, για άλλους τη ρυπαρότητα, ενώ στον βουδισμό είναι το σύμβολο της άγνοιας ή της ηλιθιότητας.

Η δήθεν επιστημονική τεκμηρίωση του Χαράρι βασίζεται στο γεγονός ότι έγιναν πειράματα τα οποία δεν απέδειξαν μεν ότι τα ζώα έχουν ψυχή, αλλά δεν κατάφεραν επίσης να αποδείξουν την ύπαρξη της ψυχής στους ανθρώπους, δηλαδή μέσα από ένα θετικό εύρημα. Έτσι, κατά τον συγγραφέα, μπορούμε να οδηγηθούμε στο ασφαλές συμπέρασμα ότι η ψυχή δεν υπάρχει. Η ύπαρξη της ψυχής είναι απλώς ένας «μονοθεϊστικός μύθος»4.

Θα έλεγε κανείς ότι αυτό αποτελεί μία από τις πιο αφελείς, έως βλακώδεις, σοφιστείες του βιβλίου. Κάθε άνθρωπος αναγνωρίζει σαφώς ότι υπάρχουν πράγματα, ενέργειες και οντότητες πέρα από την ανθρώπινη αντιληπτική ικανότητα, ενώ κάθε επιστήμονας γνωρίζει ότι υπάρχουν μεγέθη πέρα από τις δυνατότητες των διαθέσιμων οργάνων μέτρησης. Κοινώς, αν θέλεις να ανιχνεύσεις κάτι, είτε ποιοτικά (αν υπάρχει ή όχι) είτε ποσοτικά (να λάβεις μια αριθμητική τιμή), θα πρέπει να έχεις στη διάθεσή σου το κατάλληλο εργαλείο ή όργανο μέτρησης.

Παρότι ο συγγραφέας δεν αναφέρει λεπτομέρειες για τα συγκεκριμένα πειράματα που επικαλείται (ποιος τα διεξήγαγε, τι μετρήθηκε, με ποιον τρόπο, κ.λπ.), ο περισσότερος κόσμος με στοιχειώδη επιστημονική σκέψη γνωρίζει καλά ότι:

όταν προσπαθήσεις να μετρήσεις ένα φυσικό μέγεθος με λάθος όργανο μέτρησης, θα καταλήξεις στο ψευδές συμπέρασμα ότι αυτό το φυσικό μέγεθος είναι μηδενικό.

Ο Χαράρι, όμως, καταλήγει σε ένα ακόμη πιο αυθαίρετο συμπέρασμα, δηλαδή ότι το φυσικό μέγεθος που δεν μετρήθηκε, δεν υπάρχει καν!

Ωστόσο, όπως δεν μπορούμε να μετρήσουμε π.χ. τη θερμοκρασία ενός δωματίου χρησιμοποιώντας μια ζυγαριά, έτσι δεν δικαιούμαστε να ισχυριστούμε ότι η θερμοκρασία που δείχνει η ζυγαριά είναι μηδενική ή να αποφανθούμε με στόμφο ότι δεν υπάρχει τέτοιο μέγεθος!

Μάλιστα, στην ιστορία της φυσικής επιστήμης συνήθως συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο. Μεγέθη και έννοιες που δεν ήταν ορατές ή δεν ήταν δυνατό να αποδειχτεί άμεσα ότι υπάρχουν, γίνονταν αντιληπτές και περιγράφονταν αρχικά έμμεσα, με την παρατήρηση των αποτελεσμάτων τους ή μέσα από θεωρητικά μοντέλα, ενώ μεταγενέστερα, με την τεχνολογική εξέλιξη των οργάνων, αποδείχτηκε θετικά η ύπαρξή τους και η μέτρησή τους έγινε εφικτή5.

Η συζήτηση σχετικά με την ψυχή, τη φύση και την ύπαρξή της δεν είναι καθόλου καινούργια. Και είναι πράγματι στενά συνυφασμένη με τις θρησκείες. Επίσης, η απόπειρα να ανιχνευτεί ή να «μετρηθεί» η ψυχή με κάποιον επιστημονικό ή χειροπιαστό τρόπο δεν είναι κάτι νέο.

To 1907 o ιατρός Ντάνκαν Μακ Ντούγκαλ δημοσίευσε στο Journal of the American Society for Psychical Research6 μια επιστημονική εισήγηση στην οποία περιγράφει τις περιπτώσεις τριών ασθενών του, οι οποίοι, σύμφωνα με τις μετρήσεις του, έχασαν με ανεξήγητο τρόπο και σε ελάχιστο χρόνο βάρος ίσο με 21 γραμμάρια κατά τη στιγμή του βιολογικού θανάτου τους. Αυτό το βάρος χαρακτηρίστηκε ως «ουσία της ψυχής» και οδήγησε τον Μακ Ντούγκαλ να υποθέσει ότι η ψυχή είναι μια μορφή βαρυτικής ύλης και αυτό το μετρήσιμο βάρος της. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, αυτό που ενδιέφερε τον ερευνητή ήταν να διαπιστώσει σε ποιον χώρο εδράζεται ο ψυχισμός, τα συναισθήματα, και εάν παραμένουν στο σώμα μετά τον θάνατο.

Η ύπαρξη της ψυχής είναι στενά συνυφασμένη με το νόημα της ύπαρξης της ανθρωπότητας και το νόημα της ζωής του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά. Στη σημερινή κρίσιμη καμπή της ιστορίας της ανθρωπότητας, είναι ολοένα και πιο έκδηλο ότι εξελίσσεται μια συντονισμένη προσπάθεια βίαιης αλλοίωσης της φύσης του ανθρώπου και εξώθησής του στον μετανθρωπισμό (transhumanism), η οποία για να ευδοκιμήσει θα πρέπει:

να επαναπροσδιοριστούν έννοιες, να επανασχεδιαστούν συστήματα, και οι άνθρωποι να αλλάξουν σημαντικά όχι μόνο τρόπο ζωής και λειτουργίας, αλλά προσανατολισμό, πεποιθήσεις, αντιλήψεις, αξίες, νοήματα, προσδοκίες και αίσθηση για το ποιοι είναι, από τι είναι φτιαγμένοι και ποιος ο σκοπός για τον οποίο ζουν.

Όσο για την ψυχή, ο Μεθόδιος αναφέρει:

άνθρωπος δε αληθέστατα λέγεται κατά φύσιν ούτε ψυχή χωρίς σώματος ούτ’ αυ πάλιν σώμα χωρίς ψυχής, αλλά το εκ συστάσεως ψυχής και σώματος εις μίαν την του καλού μορφήν συντέθεν7.

Και όσο για την «ανθρώπινη σπίθα», που κατά τον Χαράρι δεν υπάρχει, η απάντηση είναι ότι:

«Μια Φλόγα είναι η ψυχή του ανθρώπου· ένα πύρινο πουλί, πηδάει από κλαρί σε κλαρί, από κεφάλι σε κεφάλι, και φωνάζει: “Δεν μπορώ να σταθώ, δεν μπορώ να καώ, κανένας δεν μπορεί να με σβήσει!”»8[9].

Σ.Ο.