Η εξωτική γκαβάφα που έφεραν Λεριώτες που γύρισαν από την Αίγυπτο και από τότε άρχισε να καλλιεργείται και «εντάχθηκε» στην «κουλτούρα» του νησιού
Η Λέρος είναι το νησί που τo μοσχομυριστό εξωτικό φρούτο γκουάβα έχει την τιμητική του. Το ονομάζουν «γκαβάφα« και το πρωτοκαλλιέργησαν τη δεκαετία του 1920 οι Λεριώτες που επέστρεψαν από την Αίγυπτο και σιγά σιγά άρχισε να καλλιεργείται. Προέρχεται από την Καραϊβική και την Νότια Αμερική. Εντάχθηκε αμέσως στην γαστρονομία του νησιού ως γλυκό του κουταλιού και μαρμελάδα ή προσθετικό σε άλλα γλυκά.
- της Πολυξένης Μέγα
Η παρουσία του στην Λέρο αποτελεί πολιτισμική κληρονομιά καθώς σχετίζεται με τις εμπορικές και ναυτικές επαφές των νησιωτών με άλλες χώρες. Το φυτό ευδοκιμεί στο ήπιο κλίμα του νησιού και οι κάτοικοι το ενσωμάτωσαν στη γαστρονομική τους παράδοση. Όπως και άλλα γλυκά του κουταλιού, η γκουάβα παρασκευάζεται με την παραδοσιακή τεχνική συντήρησης φρούτων σε σιρόπι, διατηρώντας με αυτό τον τρόπο την φυσική γεύση και το άρωμά του αναλλοίωτα.
Το γλυκό το κουταλιού γκουάβα ξεχωρίζει για τη γλυκιά, ελαφρώς όξινη γεύση του, το έντονο άρωμα και είναι εξόχως γευστικό. Ταιριάζει πολύ με γιαούρτι ή παγωτό. Σκέτο όμως, με ελληνικό καφεδάκι το απόγευμα είναι ότι πρέπει!
Η γκουάβα ανήκει στην οικογένεια των «μυρτοειδών» και ο καρπός της μοιάζει με ώριμο λεμόνι, πράσινο στην αρχή και κιτρινωπό όταν ωριμάζει.Ανάλογα με το είδος, αλλάζει και το χρώμα της. Η γεύση της είναι ευχάριστα ιδιαίτερη. Καλλιεργείται επίσης, αλλά λιγότερο στην Κρήτη, στην Κω, στην Κάλυμνο, στην Ρόδο και στην Άνδρο. Στη Λέρο, οι ποικιλίες που ευδοκίμησαν στο κλίμα και στα αλατούχα δωδεκανησιακά εδάφη της (κυρίως η κόκκινη και η βουτυράτη ή λευκή), ωριμάζουν Οκτώβριο και Νοέμβριο. Τότε γίνονται και τα γλυκά ή οι μαρμελάδες, τότε τρώγονται τα φρούτα.
Η κυρία Βάσω από τις «Γεύσεις Λέρου», μας είπε ότι κατά την επεξεργασία του για να γίνει γλυκό, αφαιρείται από την γκουάβα ένα λεπτό στρώμα φλούδας, χρησιμοποιείται ένα ελαφρύ ασβεστόνερο ίσα ίσα για να σκληρύνει λίγο και να μην λιώσει στο βράσιμο, ενώ τρώγεται με τα σπόρια, που αν κάποιος τα βρίσκει σκληρά, τα αφαιρεί. Η Λεριώτικη Γκαβάφα μπορεί να δοθεί σε μικρές συσκευασίες ως δώρο σε βαφτίσεις ή γάμους.
Η γκουάβα είναι πλούσια σε διαιτητικές ίνες και βιταμίνη C, με μέτρια επίπεδα φολικού οξέος. Στο Μεξικό και σε άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής, ο χυμός της χρησιμοποιείται συχνά σε σάλτσες μπίρες, μαρμελάδες και επιδόρπια, ενώ τρώγεται ωμή με μια πρέζα αλάτι και πιπέρι, ή ένα μείγμα μπαχαρικών (μασάλα). Στην Λέρο, η γκαβάφα δίνει ωραίο χυμό που αρέσει πολύ στους ντόπιους.