Στην άγνωστη Μονή Μανουήλ στην Κωνσταντινούπολη. Μια βόλτα σε ένα κρυμμένο μνημείο του βυζαντινού παρελθόντος
Θεόδωρος Μπουφίδης
Αγαπώ την περιπλάνηση σε κάθε σοκάκι και μαχαλά της Πόλης αφού καθεμιά γειτονιά αποτελεί μια μοναδικότητα στο σύγχρονη εικόνα της. Σε μερικές περιοχές όμως επιλέγω να βρίσκομαι τακτικότερα, ίσως επειδή οι αντιθέσεις και οι απρόσμενες συναντήσεις έχουν μεγαλύτερη συχνότητα. Μέρη όπως το Koca Mustafa Paşa και το Fatih αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα και δείχνουν πόσο ιδιαίτερη παραμένει η ιστορική χερσόνησος. Στο Φατίχ, το πιο ισλαμικά αδιάλλακτο σημείο της Πόλης, τα χριστιανικά μνημεία παραμένουν το σημείο αναφοράς της συνοικίας και παράλληλα αποτελούν ένδειξη της πληθυσμιακής μεταβολής των τελευταίων αιώνων ως δεκαετιών. Μετά την Μονή Παμμακάριστου, την Μονή του Προδρόμου εν τω Τρούλλω και τον ναό του Αγίου Γεωργίου Ποτηρά, την τετράδα της “περικύκλωσης” των οδών Draman και Fethiye έρχεται να συμπληρώσει η Μονή Μανουήλ.
Η Μονή ανεγέρθηκε τον 7ο αιώνα από τον ικανότατο στρατηγό Μανουήλ, ανιψιό της γυναίκας του Αυτοκράτορα Θεοφίλου, έλαβε το όνομα του κτήτορά της και στον χώρο αυτόν τάφηκε μετά τον θάνατό του. Αποτελούσε σίγουρα σημαντική Μονή της Πόλης αφού τόσο η τοποθεσία στην οποία βρισκόταν όσο και ιστορικά πρόσωπα που συνέδεσαν το όνομά τους με αυτήν το πιστοποιούν με σαφή τρόπο. Εδώ εικάζεται πως υπήρξε ηγούμενος ο μετέπειτα Πατριάρχης Σέργιος ‘Β, αν και αναφέρεται ως Στουδίτης, παρά το γεγονός όμως ότι αρχικά τιμούνταν η μνήμη του μόνον στην Μονή Μανουήλ, ενώ εδώ βρήκε καταφύγιο ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ ‘Ζ ύστερα από το τέλος της, σε γενικές γραμμές αποτυχημένης, βασιλείας του.
Το μοναστηριακό κτίσμα διαθέτει δύο σημαντικές ιδιαιτερότητες με αρχιτεκτονικό υπόβαθρο. Η σημαντικότερη είναι πως η δρομική του διάταξη δεν ακολουθεί την καθιερωμένη κατεύθυνση από δύση προς ανατολή αλλά κατά παράδοξο λόγο από νότο προς βορρά. Επίσης ο τρόπος κατασκευής του θυμίζει ναό κατηγορίας ελληνιστικής βασιλικής, δηλαδή ορθογωνίου ναού άνευ τρούλου και αυτό τον καθιστά ως τον ναό με το μεγαλύτερο μήκος στην Πόλη από όσους έχουν διασωθεί.
Η Μονή Μανουήλ άνευ τρούλου και με την δρομική διάταξη να καταλήγει προς τον βορρά
Ο ναός άλλαξε κάμποσες φορές “ιδιοκτήτη” αφού μερικές δεκαετίες μετά την Άλωση, οι Οθωμανοί κατέλαβαν και την πόλη Θεοδοσία της Κριμαίας, με αποτέλεσμα χριστιανικοί πληθυσμοί από εκεί να μετεγκατασταθούν στην συγκεκριμένη συνοικία. Οι Αρμένιοι βρήκαν τον ναό ήδη έρημο και ύστερα από έγκριση του αιτήματός τους τον παρέλαβαν και τον μετονόμασαν σε Άγιο Νικόλαο. Ύστερα από σχεδόν έναν αιώνα τον εγκατέλειψαν και εκείνοι, ενοχλούμενοι ή ανήσυχοι από την ολοένα και αυξανόμενη μουσουλμανική παρουσία, κατηφορίζοντας προς τον Μπαλατά, με αποτέλεσμα στα τέλη του 16ου αιώνα ο χώρος να ξαναβρεθεί έρημος. Η μετατροπή του σε τζαμί πραγματοποιήθηκε το 1629, για να βρεθεί στα όρια της κατάρρευσης στις αρχές του 20ου αιώνα. Ήταν η εποχή που η οθωμανική αυτοκρατορία βρίσκονταν λίγο πριν την κατάρρευσή της, η θρησκευτική και η οικονομική επιρροή είχαν υποστεί μεγάλη συρρίκνωση λόγω των χρεών και του εξευρωπαϊσμού και τα συνοικιακά μεσκίτια και τζαμιά είχαν αφεθεί στην μοίρα τους.
Εισήλθα στο εσωτερικό του σημερινού Κεφελί Τζαμί από την αριστερή πλάγια πλευρά που στις μέρες μας αποτελεί την είσοδο του ναού και βρέθηκα στον δυτικό εσωνάρθηκα που μοιάζει στο σύνολό του ανακατασκευασμένος. Η είσοδος στον κυρίως χώρο δεν είναι πάντα εφικτή και για αυτό άδραξα την ευκαιρία που μου δόθηκε για ενδελεχή παρατήρηση στο εσωτερικό του, όπου όλα μοιάζουν κάπως διαφορετικά αφού ο δρομικός άξονας ουσιαστικά λειτουργεί ως εγκάρσιος, το μιχράπ και το μιμπέρ στέκουν ασυνήθιστα κοντά στην είσοδο και γενικά ο επισκέπτης δεν είναι συνηθισμένος πλέον σε τέτοιου είδους ναούς, πόσο μάλλον όταν έχουν κατασκευαστεί με διαφορετικές κατευθύνσεις.
Ο χώρος γλύτωσε την κατάρρευση και την εξαφάνιση λόγω των διπλανών κτισμάτων που λειτούργησαν ως στηρίγματα αλλά και των επισκευαστικών έργων που όμως παράλληλα μετάλλαξαν τις υποδομές του κτίσματος. Έτσι για παράδειγμα ο χώρος της υπόγειας κιστέρνας που βρίσκονταν κάτω από την Μονή πλέον δεν υπάρχει και αντ’ αυτού εδώ βρίσκεται ο χώρος για το abdest, δηλαδή τις τελετουργικές πλύσεις πριν την προσευχή.
Η Μονή Μανουήλ μπορεί αρχικά να μην ενθουσιάζει με την αρχιτεκτονική της, το ιστορικό υπόβαθρο, και τον πλούσιο διάκοσμό της αλλά παρόλα αυτά παραμένει ένα μοναδικό κτίσμα στην Πόλη που δεν πρέπει να διαφύγει της παρατήρησης από όποιον βρεθεί στην συγκεκριμένη γειτονιά. Μακριά από τα κεντρικά σημεία με τις ορδές των τουριστών, το χάος και το άγχος της σύγχρονης Πόλη, μαχαλάδες όπως αυτός σε μεταφέρουν μέσα σε διάστημα μερικών στιγμών από την καρδιά του Ισλάμ, σε μέρη που βυζαντινοί Αυτοκράτορες βρήκαν καταφύγιο, δοξάσθηκαν Πατριάρχες και ένδοξοι στρατηγοί έγιναν ένα με τα χώματα της Αυτοκρατορίας.