Στον γραφικό, κυκλαδίτικο οικισμό της Παροικιάς δεσπόζει το σπουδαιότερο μνημείο της Πάρου, η ξακουστή Παναγία η Εκατονταπυλιανή, ένα πραγματικό αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης με ξεχωριστή ιστορία.
Ήδη από τον 16ο αιώνα έχει επικρατήσει να ονομάζεται Καταπολιανή, επειδή βρίσκεται «κατά την πόλιν», δηλαδή κοντά στην αρχαία πόλη, ή Εκατονταπυλιανή, επωνυμία που δηλώνει τη μεγαλοπρέπειά της, αλλά σχετίζεται και με τον θρύλο ότι η εκκλησία έχει 99 φανερές πύλες και μία κρυφή, που θα ανοίξει όταν η Κωνσταντινούπολη γίνει ελληνική.
Ιδρύθηκε στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα, την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ως εκπλήρωση του τάματος που είχε κάνει στην Παναγία η Αγία Ελένη, όταν σταμάτησε στην Πάρο λόγω θαλασσοταραχής πηγαίνοντας στους Αγίους Τόπους.
Στη θέση αυτή υπήρχε ήδη μικρός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, όπου προσευχήθηκε η Αγία Ελένη, και είτε η ίδια ή ο γιος της, έκτισαν λίγο αργότερα τον μεγαλοπρεπή ναό. Στο κτήριο αποτυπώνεται όλη η ιστορία του νησιού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Έχει κτιστεί επάνω σε ερείπια αρχαίου ναού και στην τοιχοποιία του έχει χρησιμοποιηθεί αρχαίο οικοδομικό υλικό.
Ο ναός αρχικά ήταν τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, αλλά την εποχή του Ιουστινιανού, τον 6ο αιώνα, ανακατασκευάσθηκε και η ξύλινη στέγη του αντικαταστάθηκε με τρούλο και θόλους, όπως και στα άλλα δύο παλαιοχριστιανικά κτίσματα. Σε όλο το συγκρότημα έχουν γίνει επεμβάσεις μεταβυζαντινές και μεταγενέστερες, που αποτυπώνουν την τεχνοτροπία των κατακτητών και την παραδοσιακή κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική.
[sc name=”xylinoi-stayroi” ][/sc]
Τελευταία επέμβαση στο μνημείο ήταν η αναστήλωσή του, την περίοδο 1959-1964 από τον αρχιτέκτονα Αναστάσιο Ορλάνδο.
Στο εσωτερικό του ναού εντυπωσιάζουν οι αρχαιοπρεπείς κατασκευές, το σύνθρονο με μορφή θεάτρου και το μοναδικό σωζόμενο παλαιοχριστιανικό κιβώριο επάνω από την Αγία Τράπεζα, που στηρίζεται σε αρχαίους κίονες, καθώς και το περίτεχνο μαρμάρινο τέμπλο.
Μοναδικό είναι το βαπτιστήριο που σώζεται στα νότια του ναού, καθώς είναι το αρχαιότερο και καλύτερα διατηρημένο στην Ελλάδα, με μαρμάρινη κολυμπήθρα σε σχήμα σταυρού. Ο μικρός ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται δίπλα στον μεγάλο ναό χρονολογείται στις αρχές του 4ου αιώνα και είναι πιθανότατα ο μικρός ναός της Παναγίας που είδε η Αγία Ελένη.
Το συγκρότημα περιλαμβάνει, ακόμη, ναό της Αγίας Θεοδοσίας, παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου, εκκλησιαστικό μουσείο και ξενώνα.