Ὁ διάβολος – μιά καθημερινή πραγματικότητα στην ζωή του Αγίου Παϊσίου (και όχι μόνο)
Ἔχουμε ἤδη ἀναφερθεῖ σέ προηγούμενο ὑποκεφάλαιο ὅτι ἡ πορεία τῆς ψυχῆς πρός τήν τελειότητα προϋποθέτει ἕναν πνευματικό ἀγώνα, πού πραγματοποιεῖται σ᾿ ἕνα χῶρο ὅπου οἱ ἀρετές συγκρούονται μέ τά πάθη.
Σ᾿ αὐτόν τόν ἀγώνα, οἱ δύο πόλοι, ἀντιδιαμετρικοί, ὁ Θεός καί ὁ διάβολος.
Ἡ σωτηρία τῆς ψυχῆς κατορθώνεται ἀκολουθώντας τό δρόμο τοῦ Θεοῦ καί μέ τή συνεχή προσπάθεια ἀποφυγῆς ὅσων σχετίζονται μέ τό πονηρό πνεῦμα, τό ὁποῖο πολεμᾶ τόν ἄνθρωπο καί προσπαθεῖ νά τοῦ ἀνακόψει τήν πορεία του πρός τό καθ᾿ ὁμοίωση τοῦ Θεοῦ. Γι᾿ αὐτό, δέν εἶναι δυνατόν κάποιος, νά ἀσχοληθεῖ μόνο μέ τό Θεό, χωρίς νά λάβει ὑπόψη του καί τό ἀντιτιθέμενο πνεῦμα στό Θεό, τό διάβολο.
Μελετώντας τήν Πατερική Γραμματεία, παρατηροῦμε ὅτι, ἐμπεριέχει πολλά ἔργα, πού ἔχουν ὡς κύριο θέμα τους ἀποκλειστικά τό διάβολο, γιά νά μήν ἀναφέρουμε τό γεγονός ὅτι, σέ ἀναρίθμητα βιβλία κυρίως ἀσκητικοῦ καί πνευματικοῦ χαρακτῆρος γίνεται, μεταξύ ἄλλων, μιά ἀναλυτική ἀναφορά στόν πεσμένο ἄγγελο καί στίς μεθοδεῖες του, μέ τίς ὁποῖες προσπαθεῖ νά καταστρέψει τόν αἰώνιο ἐχθρό του, τόν ἄνθρωπο.
Γιά τόν ἅγιο Παΐσιο, ὁ διάβολος εἶναι μιά καθημερινή πραγματικότητα, μέ τήν ἔννοια ὅτι, ἐπειδή ὅλη ἡ ὕπαρξη τοῦ Ἁγίου εἶναι στραμμένη πάντα πρός τό Θεό αὐτό ἔχει σάν συνέπεια νά ἀποτελεῖ ἕνα παντοτινό ἀντίπαλο τῶν πονηρῶν πνευμάτων, πού τόν πολεμοῦν συνεχῶς μέ ὁρατά καί μέ ἀόρατα μέσα.
Ὁ Γέροντας ἔχει ἀναρίθμητες ἐμπειρίες πολέμου ἐναντίον εἴτε ἑνός εἴτε πλήθους δαιμόνων μαζί. Κάποιες ἀπό αὐτές ἔχουν δραματικό χαρακτήρα 276 .
Σέ ἄλλες περιπτώσεις, λόγῳ τῆς πνευματικῆς ἐμπειρίας καί δύναμης, καθώς καί τῆς «οἰκειότητας», θά λέγαμε, πού ἀπόκτησε ὁ Ἅγιος μέ τό πέρασμα τοῦ χρόνου, διαφαίνεται ἕνας περιπαικτικός χαρακτήρας, ὑπενθυμίζοντάς μας παλιές σελίδες τοῦ Γεροντικοῦ 277 .
Ὅπως γιά τούς Πατέρες, ἔτσι καί γιά τό σύγχρονο ἅγιο ὁ διάβολος εἶναι πρόσωπο καί ὄχι μιά ἰδέα, μιά φαντασία τοῦ ἀνθρώπινου νοῦ. Οἱ προσωπικές του ἐμπειρίες καθ᾿ ὅλη τή διάρκεια τῆς ζωῆς του εἶχαν σκοπό νά τοῦ ἀποκαλύψουν στοιχεῖα πού γνωρίζουν μόνο οἱ μεγάλοι ἀσκητές – ἀθλητές τοῦ πνεύματος. Ἡ εἰκόνα πού σχηματίζει κάποιος, διαβάζοντας τά κείμενά του περί τοῦ διαβόλου ἀπαρτίζεται ἀπό τά ἑξῆς στοιχεῖα: Ὁ διάβολος εἶναι ὁ πεσμένος ἄγγελος, πού μέ ἀρχηγό τόν Ἑωσφόρο ἀνῆκε στό πιό φωτεινό οὐράνιο τάγμα. Ἡ πτώση του ὀφείλεται στήν ὑπερηφάνειά του. Θυμᾶται καί τώρα τήν προηγούμενη κατάστασή του, ἐπιθυμεῖ νά ξαναποκτήσει τή χαμένη θέση του, ἀλλά δέν μετανοεῖ. Ἐλπίζει ὅτι, στό τέλος ὁ Θεός θά λυπηθεῖ ὅλους τούς ἁμαρτωλούς ἀνθρώπους καί θά τούς πάρει κοντά του, καί ἔτσι θά ἐπωφεληθεῖ καί αὐτός, χωρίς νά χρειαστεῖ νά ταπεινωθεῖ. Ἡ ταπείνωση ἔχει τή δύναμη νά τόν ξαναμετατρέψει σέ ἄγγελο φωτός, εἶναι ὅμως μιά ἀρετή τήν ὁποία ὁ διάβολος δέν θέλει νά ἐφαρμόσει ποτέ 278 .
Ὁ διάβολος ἔχει τή δυνατότητα νά πάρει διάφορες μορφές, νά μετασχηματίζεται, ὥστε νά μάχεται σῶμα μέ σῶμα μέ τόν ἄνθρωπο, «Δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὑλοποίηση. Εἶναι μιά ἄλλη ἐνδιάμεση κατάσταση», μᾶς διευκρινίζει ὁ ἅγιος 279 .
Ἐμφανίζεται μέ τήν κλασική μορφή του, ἀλλά καί μέ μορφή ζώου. Ἀρκετές εἶναι οἱ φορές πού κάνει αἰσθητή τήν παρουσία του μέ θορύβους καί μέ φωνές. Ἡ ἀπομάκρυνσή του ἀπό τόν Θεό τόν ἔκανε νά ἀποκτήσει μιά τέτοια ἀσχήμια, πού ὁ ἄνθρωπος δέν ἀντέχει οὔτε νά τήν ἀντικρύσει.
Ἐμφανίζεται μέ διάφορα χρώματα: μαῦρος, κόκκινος, κατακίτρινος. Εἶναι φαλακρός, μέ οὐρά καί μέ «ὅλα τά ἐξαρτήματα». Οἱ προχωρημένοι πνευματικά δέ δειλιάζουν, ἀλλά ἔχουν τή δύναμη νά τόν δοῦν, νά τοῦ μιλήσουν, νά παλεύουν μαζί του, ἀκόμα καί νά τόν διατάζουν280 . Ὁ διάβολος, σέ ἀντίθεση μέ τό Χριστό, δέν ἔχει δύναμη, ἔχει κακία καί μίσος 281 . Ἐνεργεῖ μόνο κατά παραχώρηση τοῦ Θεοῦ. Δέ γνωρίζει οὔτε τίς ἐσωτερικές σκέψεις τοῦ ἀνθρώπου, τούς καλούς λογισμούς, οὔτε τό μέλλον. Μόνο ἡ πείρα, πού ἔχει ἀποκτήσει, τόν βοηθάει νά καταλάβει τί θά γίνει σέ διάφορες περιπτώσεις. «Δέν ἔχει ἐξυπνάδα· εἶναι πολύ κουτός. Εἶναι ὅλος ἕνα μπέρδεμα»282 .
Ὁ διάβολος, ὅπως καί ὁ ἄνθρωπος, εἶναι ἐλεύθερο ὄν. Χάρη στήν ἐλευθερία του ἔχει τή δυνατότητα, ἄν θελήσει, νά ἀλλάξει διά τῆς μετανοίας καί νά ἐπιστρέψει στό Θεό, ἀλλά δέν τό θέλει, γιατί ἔχει πεῖσμα, ἐγωισμό καί δέν θέλει νά καμφθεῖ, δέν θέλει νά σωθεῖ 283 .
Ἐνεργεῖ πάνω στόν ἄνθρωπο, μόνο κατά παραχώρηση Θεοῦ, στό βαθμό πού ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος τοῦ δίνει δικαιώματα. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος προστατεύεται ἀπό τά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, δέ βλάπτεται ἀπό τή δύναμη τοῦ διαβόλου 284 . Ὁ πόλεμος τοῦ διαβόλου κατά τοῦ ἀνθρώπου δέ σταματάει ποτέ. Ἡ ὕστατη προσπάθειά του νά ἀνακόψει τήν πορεία τοῦ ἀνθρώπου πρός τό Θεό πραγματοποιεῖται ἀμέσως μετά τό θάνατο τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν ἡ ψυχή του ἀνεβαίνει στόν Οὐρανό 285 .
Ὁ ἅγιος Γέροντας Παΐσιος ὑποστηρίζει ὅτι, στόν ἀόρατο πόλεμο μέ τά ἀκάθαρτα πνεύματα συναντᾶμε δύο περιπτώσεις ἀνθρώπων.
Στήν πρώτη περίπτωση ἀνήκουν ἐκεῖνοι, πού ζοῦν ὑπό τήν ἐπίδραση τοῦ διαβόλου, χωρίς νά εἶναι ἀκόμη ἐντελῶς κυριευμένοι ἀπό αὐτόν. Ὅσο περισσότερο τοῦ δίνουν δικαιώματα, μέ τήν χρονίζουσα μέσα στήν καρδιά τους ἁμαρτία, τόσο περισσότερο ἐπηρεάζονται, αὐτοί, καί τούς κάνει ζημιά.Στή δεύτερη περίπτωση ἀνήκουν αὐτοί, πού ἔπεσαν σέ κάποιο θανάσιμο ἁμάρτημα, ὅπότε στήν καρδιά τους κατοικεῖ πλέον τό ἀκάθαρτο πνεῦμα 286 .
Κάθε πάθος ταυτίζεται μέ τόν ἀνάλογο δαίμονα, ὅπως καί στήν Πατερική Γραμματεία 287 . Ὁ ἄνθρωπος, πού βρίσκεται εἴτε στήν μία κατάσταση εἴτε στήν ἄλλη γιά νά ἀπελευθερωθεῖ ἀπό τή δουλεία τῶν παθῶν πρέπει νά ἐρευνήσει γιά νά βρεῖ τό πῶς ἔφθασε σέ αὐτή τήν κατάσταση:
«Ὅταν ὁ διάβολος ἔχη ἀποκτήσει μεγάλα δικαιώματα στόν ἄνθρωπο καί τόν ἔχη κυριεύσει, τότε πρέπει νά βρεθῆ ἡ αἰτία, γιά νά κοποῦν τά δικαιώματα. Ἀλλιῶς, ὅση προσευχή καί νά κάνουν οἱ ἄλλοι, αὐτός δέν φεύγει. Σακατεύει τόν ἄνθρωπο. Οἱ ἱερεῖς δῶσ᾿τουδωσ᾿του ἐξορκισμούς, καί τελικά τά πληρώνει ὁ ἄνθρωπος, γιατί βασανίζεται ἀκόμη περισσότερο ἀπό τόν διάβολο. Πρέπει νά μετανοήση ὁ ἄνθρωπος, νά ἐξομολογηθῆ, νά κοποῦν τά δικαιώματα πού ἔχει δώσει, καί μετά θά φύγη ὁ διάβολος· ἀλλιῶς θά ταλαιπωρῆται»288 .
Ἐκτός ἀπό τίς δύο προηγούμενες κατηγορίες, μποροῦμε νά δοῦμε ὅτι ὁ Ἅγιος διακρίνει καί μιά ἀκόμη κατηγορία. Πρόκειται γιά τόν ἄνθρωπο, πού ἐγκαταλείπεται ἀπό τή Χάρη τοῦ Θεοῦ, γιατί δέν θέλει νά κόψει τά πάθη του καί τότε γίνεται χειρότερος καί ἀπό τόν ἴδιο τό διάβολο, κάνοντας πράγματα, πού τό πονηρό πνεῦμα δέν τά κάνει 289 .
Στήν ἐρώτηση πῶς δίνει ὁ ἄνθρωπος δικαιώματα στό διάβολο, ὁ ἅγιος Γέροντας ἀπαριθμεῖ κάποιες ἰδιότητες τοῦ διαβόλου, τίς ὁποῖες, ἀνάλογα μέ τό βαθμό, πού τίς οἰκειοποιεῖται καί ὁ ἄνθρωπος δέχεται καί μιά ἐξωτερική ἐπίδραση ἀπό τό διάβολο. Τέτοιες εἶναι ἡ λογική (ὀρθολογισμός), ἡ ἀντιλογία, τό πεῖσμα, τό θέλημα, ἡ ἀνυπακοή, ἡ ἀναίδεια, οἱ ἀπροσεξίες, οἱ ὑπερήφανοι λογισμοί290 .
Ὁ ἅγιος Παΐσιος τονίζει μέ ἰδιαίτερο τρόπο τό ρόλο τῶν λογισμῶν στόν πνευματικό ἀγώνα 291 .
Μάλιστα ὅπως πολύ σωστά γράφτηκε: «Τό μεγάλο διακόνημα τοῦ Πατρός Παϊσίου ἦταν νά διορθώνη λογισμούς μοναχῶν καί λαϊκῶν»292 . Ἐφοδιασμένος μέ τήν πείρα του καί μέ τή διδασκαλία τῶν Ἁγίων Πατέρων, προσφέρει σημαντικές πληροφορίες γιά τό ὅπλο τῶν λογισμῶν, πού χρησιμοποιεῖ ὁ διάβολος στόν ἀόρατο πόλεμό του μέ τόν ἄνθρωπ, ἐνισχύοντας τή θέση τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ, γιά τόν ὁποίον οἱ λογισμοί ἔχουν ἄμεση σχέση μέ τή σωτηρία τῆς ψυχῆς, ἀφοῦ ἀποτελοῦν ἐργαλεῖα πού χρησιμοποιεῖ ὁ διάβολος γιά νά ρίξει τόν ἄνθρωπο στήν «κατά διάνοια ἁμαρτία ἤ στήν ἔμπρακτη». Ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τά πάθη σημαίνει ταυτόχρονα ἀπαλλαγή ἀπό τόν ἴδιο τό διάβολο293.
Προτρέπει ὁ Γέροντας τούς χριστιανούς νά ἔχουν πάντα καλούς λογισμούς 294 καί νά μήν ἀφήνονται στά χέρια τοῦ ἐχθροῦ μέ τό νά ἀνοίξουν «πόρτες» καί «παράθυρα». Διευκρινίζει ὅτι, οἱ λογισμοί, πού στέλνονται ἀπό τόν διάβολο δέν ἀποτελοῦν, στήν πρώτη φάση, ἁμαρτία, ἐνῶ ἡ συζήτηση μέ αὐτούς δείχνει συγκατάβαση καί πτώση. Κατά συνέπεια, πρέπει νά ἀποφευχθεῖ κάθε συζήτηση μαζί του 295 .
Ἡ μεγάλη ἀγάπη γιά ὅλη τήν κτίση κάνει τόν θερμό ἀσκητή νά προσεύχεται καί γιά τό «ταγκαλάκι»296, λυπούμενος εἰλικρινά γιά τήν αἰώνια κατάντιά του. Αὐτή ἡ πράξη δέν εἶναι μοναδική στήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά τό ἀποτέλεσμα εἶναι πάντα τό ἴδιο: ὁ διάβολος δέ δέχεται τή βοήθεια κανενός γιά τήν ἀλλαγή τῆς κατάστασής του. Ἀντιθέτως, κοροϊδεύει τόν εὐεργέτη του καί δείχνει ἀδιαφορία γιά τήν ἀγάπη του2 97 .
Πέρα ἀπό τό γεγονός ὅτι ὁ διάβολος εἶναι ἐχθρός τοῦ ἀνθρώπου, αὐτός ἐναντιώνεται καί στό Θεό. Ἡ ἀποκορύφωση τῆς ἐχθρικῆς του στάσης ἀπέναντι στό Θεό, θά φανεῖ μέ τόν ἐρχομό τοῦ ἀντιχρίστου, ὁ ὁποῖος θά εἶναι ὅ,τι χειρότερο μπορεῖ νά προσφέρει ἡ ἀνθρωπότητα, ὑπό τήν ἐπήρεια τοῦ διαβόλου.
Ἡ ἄμεση σχέση μεταξύ τῶν δύο ἐξηγεῖται ἀπό τόν ἅγιο Παΐσιο μέ τά ἀκόλουθα λόγια: «Ὁ Ἀντίχριστος θά εἶναι ὁ ἀναμενόμενος κατά κάποιον τρόπο ἐνσαρκωμένος διάβολος, πού θά παρουσιασθῆ στόν ἰσραηλιτικό λαό ὡς Μεσσίας καί θά πλανήση τόν κόσμο» 298 . Τό «κατά κάποιον τρόπο ἐνσαρκωμένος διάβολος» παραμένει ἕνα μυστήριο, ἀφοῦ μέ τή λογική δέν μποροῦμε νά καταλάβουμε ἀκριβῶς τί σημαίνει αὐτό, ὅπως δέν καταλαβαίνουμε τόν τρόπο ἐμφάνισης τοῦ διαβόλου, γιά τόν ὁποῖο ὁ Γέροντας μᾶς δίνει τίς ἑξῆς λεπτομέρειες:
«Ὁ διάβολος πραγματικά μετασχηματίζεται σέ ἄνθρωπο, σέ ζῶα κ.λπ. Πραγματικά ψηλαφᾶται. Εἶναι μιά ἄλλη κατάσταση, πού δέν γνωρίζουμε. Τόν βλέπεις, τόν ψηλαφᾶς, τόν δένεις καί ἀμέσως τόν χάνεις ἀπό μπροστά σου. Δέν μποροῦμε νά ποῦμε ὑλοποίηση. Εἶναι μιά ἄλλη ἐνδιάμεση κατάσταση»299 .
https://ikee.lib.auth.gr/record/292609/files/GRI-2017-19808.pdf
274 Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι ΣΤ΄, σ. 248.
275 Βλ. Ἱερομονάχου Ἰσαάκ, Βίος, σσ. 643 – 649.
276 Τέτοιοι εἶναι οἱ πειρασμοί, πού τοῦ προκαλοῦν τά δαιμόνια τήν ὥρα τῆς προσευχῆς, ὅπου τοῦ ἐπιτίθενται μέ μεγάλη ἀγριότητα γιατί τούς χαλάει τά σχέδια. Ἐνδεικτικά, βλ. Ἱερομονάχου Ἰσαάκ, Βίος, σσ. 107, 141, 144-145, 165, 168-170, 174-175.
277 Ὅ. π., σ. 90, 149. Χαρακτηριστικό εἶναι τό περιστατικό πού διηγεῖται ὁ Ἅγιος Γέροντας γιά τήν πολύμορφη προσπάθεια τοῦ διαβόλου νά τόν πλανήσει μέ τό δυνατό φῶς, πού τοῦ ἐμφανίστηκε στήν ὥρα τῆς προσευχῆς, καθώς καί μέ τήν ἴδια τήν ἐμφάνισή του: «Ἀφοῦ εἶδε (ὁ διάβολος) ὅτι δέν ταράχθηκα ἀπό τό φῶς, ἔκανε κάτι ἄλλο. Λίγα μέτρα ἀριστερά μου παρουσιάστηκαν δύο διαβολάκια, περίπου ἑνάμισι μέτρο ὕψος, τόσα δά, πού ἔπαιζαν καί χτυπιοῦνταν μεταξύ τους μέ τά χέρια καί τά πόδια καί γελοῦσαν. Σωστός κινηματογράφος. Ἔ! Δέν μπόρεσα νά κρατηθῶ. Ξέσπασα σέ γέλια. Εἶδες τί ἔκανε ὁ πειρασμός; Δέν τόν πρόσεξα μέ τό φῶς, ἔστειλε μετά τά διαβολάκια».
278 Ὅ. π., σσ. 228-229. 278 Βλ. Ὅ. π., σ. 576. Πρβλ. καί Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Α΄, σσ. 65-66. Κατά τόν Ἅγιο Παΐσιο, οἱ δύο ἀρετές πού διαλύουν τό διάβολο εἶναι ἡ ἀγάπη καί ἡ ταπείνωση. Ὅπου ὑπάρχουν αὐτές, ὁ διάβολος δέν χωράει. Ὅ. π., σ. 67.
279 Ἱερομονάχου Ἰσαάκ, Βίος, σ. 577.
280 Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Α΄, σ. 59. Ἱερομονάχου Ἰσαάκ, ὅ.π., σσ. 240, 577-580. Ὁ Ἅγιος Παΐσιος, Βασιλικά, σσ. 184-185.
281 Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, ὅ.π., σ. 57.
282 Ὅ. π., σσ. 60-62.
283 Ὅ. π., σσ. 64-65.
284 Ὅ. π., σσ. 52-53.
285 Ὅ. π., σσ. 53-54.
286 Ὅ. π., σσ. 52-55. «Ὁ διάβολος μπαίνει στόν ἄνθρωπο, ὅταν ὑπάρχη λάσπη στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου· δέν πλησιάζει στό καθαρό πλάσμα τοῦ Θεοῦ». Ὅ. π., σ. 55.
287 Οἱ σύγχρονες προκλήσεις συσχετίζονται μέ καινούργια δαιμόνια. Ὁ Ἅγιος Παΐσιος μιλάει π.χ. γιά τό δαίμονα τῆς τηλεόρασης. Ὅ. π., σ. 146.
288 Ὅ. π., σ. 54. Γιά τό πόσο σημαντικό εἶναι τό νά βρεθεῖ ἡ αἰτία τῶν ἀλλαγῶν στόν πνευματικό ἀγώνα, βλ. Εὐαγρίου Μοναχοῦ, Περί διακρίσεως παθῶν καί λογισμῶν, Φιλοκαλία Α΄, σ. 85.
289 Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Α΄, σσ. 52-53.
290 Ὅ. π., σσ. 52-54.
291 Ἐκτενής ἀνάλυση τοῦ θέματος βρίσκεται στό: «Ὁ πόλεμος τῶν λογισμῶν», στό Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Γ΄, σσ.19-68.
292 Ὁ Ἅγιος Παΐσιος, Βασιλικά, σ. 461
293 Βλ. Β΄ Ἑκατοντάδα περί ἀγάπης, Φιλοκαλία Β΄, σ. 63.
294 Τήν ἀνάγκη νά ἔχει καλούς λογισμούς νιώθει καί ὁ συντάκτης τοῦ Παρακλητικοῦ Κανόνος τοῦ Ἁγίου Παϊσίου: «Πατρικῇ σου φροντίδι, καὶ ἀρωγῇ σκέπασον, νέων τὴν παράταξιν πάτερ, ἐκ τῆς συγχύσεως, τῶν λογισμῶν τοῦ νοός, καὶ τῶν παθῶν τυραννίδος, ὅπως ἂν πορεύωνται, τρίβον σωτήριον». Βλ. Ἱερά Μητρόπολις Λεμεσοῦ, Ἅγιος Παΐσιος ὁ Ἁγιορείτης. Βίος – Διδασκαλία. Παρακλητικός Κανών, ἄ. τ. καί χ., σ. 36.
295 Γιά τήν ἀνάλυση τῶν λογισμῶν καί τῶν σταδίων τῆς ἁμαρτίας βλ. Ὁσίου Πέτρου τοῦ Δαμασκηνοῦ, Βιβλίο Πρῶτο, Διαφορά λογισμῶν καί προσβολῶν, Φιλοκαλία Γ΄, σ. 180. Βλ. καί Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Γ΄, σσ. 56-57.
296 Ὀνομασία πού χρησιμοποιεῖ συχνά ὁ Γέροντας γιά τόν διάβολο.
297 Βλ. Ἱερομονάχου Ἰσαάκ, Βίος, σ. 234.
298 Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου, Λόγοι Β΄, σσ. 176 καί 189. Πρβλ. Ἀποκ. 13, 16-18