Ο Οθωμανός ηγέτης που αρνήθηκε να σφαγιαστούν οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και το πλήρωσε με τη ζωή του
Γρηγόρης Κεντητός
Μέσα στις πιο σκοτεινές σελίδες της Ιστορίας, εκεί που η βία και η εκδίκηση θεριεύουν, ξεχωρίζουν κάποιες σπάνιες πράξεις ηθικής αντίστασης. Το 1821, όταν ολόκληρη η Οθωμανική Αυτοκρατορία συγκλονιζόταν από την ελληνική επανάσταση, ο Σεϊχουλισλάμης της Κωνσταντινούπολης, Χατζή Χαλίλ Εφέντης, αρνήθηκε να γίνει εργαλείο ενός γενικευμένου πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Πόλης. Και αυτή η άρνηση, σε μια στιγμή που η ζωή δεν είχε καμία αξία για όσους θεωρούνταν “ύποπτοι”, του κόστισε την ίδια του τη ζωή.
Ο Χατζή Χαλίλ, θρησκευτικός ηγέτης και σύμβολο της ισλαμικής νομιμότητας στο Οθωμανικό κράτος, βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα φοβερό αίτημα: να εκδώσει φετφά που θα επέτρεπε την ανεξέλεγκτη σφαγή Ελλήνων πολιτών στην Κωνσταντινούπολη, ως αντίποινα για την επανάσταση του Υψηλάντη στη Βλαχία. Ο Σουλτάνος απαιτούσε μια πράξη μαζικής τιμωρίας. Ο Χατζή Χαλίλ δεν ήταν ούτε φιλέλληνας ούτε επαναστάτης — αλλά είχε συνείδηση. Επικαλέστηκε τις αρχές του Κορανίου, που διατάζουν διαχωρισμό ανάμεσα σε ενόχους και αθώους. Ζήτησε χρόνο και επαφή με τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, ο οποίος του εγγυήθηκε ότι η επίσημη Εκκλησία δεν είχε σχέση με την εξέγερση.
Αντί να υπογράψει την εντολή σφαγής, ο Χαλίλ Εφέντης ζήτησε να αποφευχθεί η συλλογική τιμωρία. Η απόφασή του εξόργισε την Υψηλή Πύλη. Ο Σουλτάνος τον καθαίρεσε, τον συνέλαβε και τον υπέβαλε σε βασανιστήρια, πριν τον εξορίσει. Ο Χαλίλ δεν πρόλαβε να φτάσει ποτέ στη Λήμνο, όπως είχε αποφασιστεί. Υπέκυψε στα τραύματά του στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, την πόλη που προσπάθησε να προστατεύσει από τον όλεθρο.
Η πράξη του πέρασε για χρόνια στη σιωπή της ιστορίας. Κανείς δεν τίμησε τον τάφο του. Οι επίσημες οθωμανικές αφηγήσεις τον περιέγραψαν απλώς ως ένα αξιωματούχο που έχασε την εύνοια του σουλτάνου. Κι όμως, για τους ιστορικούς που αναζήτησαν τη φωνή της ανθρωπιάς σε καιρούς τρέλας, ο Χατζή Χαλίλ είναι μια εμβληματική μορφή. Ένας άνθρωπος που, ενώ είχε εξουσία και λόγο βαρύ όσο το ξίφος, διάλεξε να μη λερώσει τα χέρια του με αίμα αθώων. Δεν ήταν Έλληνας, αλλά ήταν άνθρωπος.
Υπήρξαν προτάσεις, όπως από τον Δημήτριο Καμπούρογλου, να δοθεί το όνομά του σε δρόμο της Αθήνας. Όχι μόνο ως αναγνώριση σε ένα πρόσωπο που έσωσε χιλιάδες, αλλά και ως υπενθύμιση ότι η Ιστορία δεν γράφεται μόνο από εκείνους που φωνάζουν, αλλά και από εκείνους που σιωπούν την κρίσιμη στιγμή για να μη φέρουν συμφορά.
Η Επανάσταση του 1821 είναι γεμάτη με ελληνικούς θριάμβους, αλλά μέσα σε αυτή υπάρχει και η μορφή ενός Τούρκου που είπε «όχι» στον παραλογισμό του μίσους. Ο Χατζή Χαλίλ δεν πέθανε υπερασπίζοντας την Ελλάδα — πέθανε υπερασπίζοντας το δίκαιο.