Πώς οι Φινλανδοί εξαφάνισαν τους άστεγους
Γρηγόρης Κεντητός
Στο παγωμένο Ελσίνκι, εκεί όπου ο χειμώνας δεν συγχωρεί την αστεγία και οι θερμοκρασίες πέφτουν σε επικίνδυνα επίπεδα, η Φινλανδία κατάφερε κάτι που μοιάζει με κοινωνικό θαύμα: σχεδόν εξαφάνισε τους ανθρώπους που ζουν στους δρόμους. Όχι με καταστολή, όχι με στρατόπεδα ή μετακινήσεις. Αλλά με ένα απλό, σχεδόν προκλητικά ανθρώπινο μοντέλο: πρώτα σπίτι, μετά όλα τα υπόλοιπα. Το μοντέλο “Housing First” (Πρώτα η Στέγαση) που ξεκίνησε πιλοτικά στις αρχές του 21ου αιώνα, όχι μόνο εφαρμόστηκε πανεθνικά αλλά σήμερα θεωρείται η πιο επιτυχημένη στρατηγική αντιμετώπισης της αστεγίας σε όλη την Ευρώπη.
Για δεκαετίες, η αντιμετώπιση της αστεγίας βασιζόταν σε κλιμακωτές λύσεις. Οι άστεγοι έπρεπε πρώτα να αποδείξουν ότι είναι “έτοιμοι” για ένα σπίτι: να κόψουν το αλκοόλ, να βρουν δουλειά, να δείξουν υπευθυνότητα. Όμως αυτό το μοντέλο απέτυχε σχεδόν παντού. Η Φινλανδία έκανε την ανατροπή. Το “Housing First” έβαλε τα πράγματα ανάποδα: προσφέρει άμεσα και άνευ όρων μόνιμη στέγη, χωρίς να απαιτεί αποκατάσταση ή υπευθυνότητα από πριν. Το σκεπτικό ήταν απλό – κανείς δεν μπορεί να φτιάξει τη ζωή του από τον δρόμο. Η ασφάλεια της στέγης έρχεται πρώτη.
Το πρόγραμμα ξεκίνησε με συνεργασία κράτους, δήμων και ΜΚΟ. Παλιά ξενώνες μετατράπηκαν σε διαμερίσματα, ενώ χτίστηκαν νέες κατοικίες αποκλειστικά για το σκοπό αυτό. Οι ωφελούμενοι υπέγραφαν συμβόλαια και αντιμετωπίζονταν ως κανονικοί ενοικιαστές, όχι ως προσωρινοί φιλοξενούμενοι. Παράλληλα, είχαν πρόσβαση σε κοινωνικούς λειτουργούς, ιατρική βοήθεια και υπηρεσίες ψυχικής υγείας – αλλά αυτές οι παροχές ήταν προαιρετικές. Η βάση του προγράμματος ήταν η εμπιστοσύνη: πρώτα σου δίνουμε το σπίτι, μετά σε στηρίζουμε.
Το αποτέλεσμα ήταν θεαματικό. Μέσα σε λιγότερο από δύο δεκαετίες, ο αριθμός των αστέγων στη Φινλανδία έπεσε κατακόρυφα. Οι μόνιμα άστεγοι σχεδόν εξαφανίστηκαν, ενώ όσοι έμεναν περιστασιακά σε φίλους ή προσωρινά καταλύματα βρήκαν γρήγορα στέγη. Σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπου η αστεγία αυξάνεται, η Φινλανδία είδε μείωση πάνω από 70%. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο; Το μοντέλο δεν κόστισε περισσότερα χρήματα. Αντιθέτως, η μείωση των εξόδων για υγειονομική περίθαλψη, αστυνομική παρέμβαση και υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης αντιστάθμισε το κόστος της στέγασης.
Η εμπειρία των Φινλανδών δείχνει ότι η αστεγία δεν είναι αναπόφευκτο κοινωνικό φαινόμενο, αλλά πρόβλημα που μπορεί να λυθεί με πολιτική βούληση, πρακτικές λύσεις και σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Οι άνθρωποι που μπήκαν σε σπίτια δεν έγιναν αμέσως “τέλειοι πολίτες”. Κάποιοι είχαν πισωγυρίσματα, άλλοι πάλεψαν με εξαρτήσεις. Όμως το ποσοστό επαναστέγασης και κοινωνικής επανένταξης παραμένει εξαιρετικά υψηλό. Το πιο σημαντικό; Οι περισσότεροι δεν ξαναβρέθηκαν ποτέ στον δρόμο.
Η Φινλανδία δεν επέλεξε τον εύκολο δρόμο. Δεν έφτιαξε γκέτο, δεν έκρυψε το πρόβλημα. Το αντιμετώπισε κατά μέτωπο, με την παραδοχή ότι η στέγη δεν είναι προνόμιο αλλά δικαίωμα. Σε μια εποχή που η αστεγία αυξάνεται δραματικά παγκοσμίως, το παράδειγμά της μοιάζει με φάρο – όχι ιδεαλιστικό, αλλά απολύτως ρεαλιστικό. Ένα πολιτισμικό πείραμα που απέδειξε πως όταν μια κοινωνία βάζει τον άνθρωπο στο επίκεντρο, ακόμη και το πιο δυσεπίλυτο πρόβλημα μπορεί να εξαφανιστεί.