Στις 12/12/1452 ανήμερα του Αγίου Σπυρίδωνος, με εντολή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Παλαιολόγου επετράπη να τελεστεί η ενωτική λειτουργία Ορθοδόξων και Καθολικών παρουσία των αντιπροσώπων του Πάπα Νικόλαου του 5ου, καρδιναλίου Ισιδώρου (ο άλλοτε Βησσαρίων που είχε ήδη αποστατήσει στη Δύση), ο πρώην Μητροπολίτης Κιέβου Ισίδωρος ο Αποστάτης και ο εξόριστος στην Ρώμη Λατινόφρων Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Γ’ Μάμμας.
Τρεις θεωρούνται οι σοβαρές αντιδράσεις εναντίον του συλλείτουργου:
1) Ο Γεώργιος Σχολάριος, μοναχός τότε στη μονή της Παμμακαρίστου με το όνομα Γεννάδιος (ανθενωτικός).
2) Ο Μέγας Δούκας, Λουκάς Νοταράς (ανθενωτικός).
3) Ο Πρωτοσύγκελος του Πατριαρχείου Γεώργιος Λασκαρίδης και μετέπειτα Άγιος Ραφαήλ (ανθενωτικός).
Αφού ξεκίνησε η λειτουργία και μνημονεύεται το όνομα του Πάπα, έξω από την Αγιά Σοφιά είχε ήδη μαζευτεί πλήθος χιλιάδων πιστών ορθοδόξων χριστιανών (ανθενωτικών) οι οποίοι φώναζαν να σταματήσει η λειτουργία.
Εκεί ο Λουκάς Νοταράς τους παρακίνησε να φέρουν ότι οικιακό σκεύος μπορούσαν, ώστε χτυπώντας τα να δημιουργήσουν δυνατό θόρυβο και να μην μπορούν να ακούν όσοι βρίσκονταν μέσα στον ιερό ναό. Πράγματι έτσι και έγινε, ήταν τόσο εκκωφαντικός ο ήχος από το χτύπημα των σκευών, ώστε τα χιλιάδες χτυπήματα ακούγονταν στην απέναντι πλευρά του Βοσπόρου.
Εκεί ο Ραφαήλ αλλά κυρίως ο Νοταράς, έβγαλαν πύρινους λόγους στους πιστούς και ακούστηκε και η περίφημη φράση “κρειττότερον έστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων, ή καλύπτραν Λατινική”. Είναι προτιμότερο να μας διαφεντεύει στην πόλη Τουρκικό καφτάνι, παρά η Παπική τιάρα. Τότε, το πλήθος σήκωσε στα χέρια τον Λουκά Νοταρά και τον περιέφερε για ώρες γύρω από τον ναό.
Οι Λατίνοι εκπρόσωποι του Πάπα δεν πρόλαβαν να τελειώσουν την λειτουργία και με κίνδυνο της ζωής τους διέφυγαν τελικά από μια μυστική κρύπτη – έξοδο της εκκλησίας και γλίτωσαν το λιντσάρισμα.
Έκτοτε, από εκείνη την ημέρα του συλλείτουργου, η Αγιά Σοφιά σφραγίστηκε και δεν λειτούργησε ποτέ ξανά, ως μιαρή και βεβηλωμένη.
Οι πιστοί έσπασαν το τεράστιο λουκέτο μόνον στις 28 Μαΐου του 1453 για να τελέσουν για τελευταία φορά την ακολουθία και να γλιτώσουν από την οργή των Οθωμανών μετά από 60 περίπου ημέρες πολιορκίας και χιλιάδες νεκρούς.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός, όπως μας το διασώζει ο ιστορικός Φραντζής, πως ο σουλτάνος Μεχμέτ Β’ προσκύνησε και προσευχήθηκε μέσα στην Αγιά Σοφιά και έδωσε εντολή να σταματήσουν οι σφαγές, οι λεηλασίες και οι καταστροφές την πρώτη κιόλας μέρα, παρά το γεγονός ότι δόθηκε εντολή για τριήμερη λεηλασία όπως ορίζει η παράδοση ως ανταμοιβή τότε των στρατιωτών.
Βέβαια, υπάρχει και ο αντίλογος ιστορικών της εποχής που υποστηρίζουν άλλα γεγονότα, όπως ο Δούκας και ο Κριτόβουλος. Το βέβαιο πάντως είναι, ότι οι καταστροφές και οι διώξεις των χριστιανών σταμάτησαν γρήγορα και τούτο φαίνεται με την εντολή του ιδίου του σουλτάνου να βρουν άμεσα τον Γεώργιο Γεννάδιο Β’ Σχολάριο ώστε να συγκαλέσει την Ιερά σύνοδο και να γίνει η ενθρόνιση του νέου πατριάρχη δίνοντάς τον απεριόριστη ισχύ και πάμπολα προνόμια.
Αυτή ήταν η ιστορία του ενωτικού συλλείτουργου του 1452 και το άγνωστο σε πολλούς (ας μου επιτραπεί η έκφραση), “κίνημα της κατσαρόλας”.
1) Κωνσταντίνος Παλαιολόγος – Λουκάς Νοταράς.
2) Άγιος Ραφαήλ – Καρδινάλιος Βησσαρίων.
3) Γεώργιος Γεννάδιος Β’ Σχολάριος – Γεώργιος Πλήθων Γεμιστός.
Σύνοδος Φεράρας – Φλωρεντίας 1438-39.