Ὁ Τίμιος Σταυρός, γνωστὸν ἐκ τῶν ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων Σωκράτους, Θεοδωρήτου, Σωζομένου, Ρουφίνου, Ἱερωνύμου, Σουπληκίου, Ἀμβροσίου, ἐξιστορούντων ἀπαραλλάκτως πάσας τὰς λεπτομερείας, ὄτε ἀνεκαλύφθη τῷ 325 μ. Χ. ὑπὸ τῆς αὐτοκράτειρας τοῦ Βυζαντίου Ἁγίας Ἑλένης μετὰ τὴν ἀναγραφὴν τοῦ Τιμίου Σταυροῦ ἐπὶ τοῦ αὐτοκρατορικοῦ Λαβάρου ὁ τὲ μεταβάσα εἰς Ἱεροσόλυμα κατεδάφισε τὸν Ναὸν τῆς Ἀφροδίτης καὶ ἀπεκάθηρε τὰς ἀκαθαρσίας καὶ τὰς τῶν πετρῶν σωρείας, ὡς καὶ τὸ εἴδωλον τοῦ Διὸς τὸ ἐπὶ Ἀδριανοῦ τοῦ Αἰλίου (117-138 μ.Χ.) ἀνεγερθέν, ἵδρυσε δὲ ἐκ βάθρων αὐτόθι τὸν ἱερὸν Ναὸν τῆς Θείας τοῦ Χριστοῦ Ἀναστάσεως, ἐν ᾧ εὗρε τὸν τὲ Σταυρὸν καὶ τὸν Τάφον τοῦ Κυρίου ἠμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐντολὴ τοῦ υἱοῦ αὐτῆς Κωνσταντίνου, εἰς ὃν εὐθὺς ἀνήγγειλε τὴν….
ἀποκάλυψιν ταύτην. Τότε Ἐπίσκοπος ἦν Ἱεροσολύμων ὁ Ἅγιος Μακάριος, ὃν μετὰ 25 ἔτη ἀπὸ τῆς εὑρέσεως τοῦ Σταυροῦ διεδέχθη ὁ Κύριλλος.
ἀποκάλυψιν ταύτην. Τότε Ἐπίσκοπος ἦν Ἱεροσολύμων ὁ Ἅγιος Μακάριος, ὃν μετὰ 25 ἔτη ἀπὸ τῆς εὑρέσεως τοῦ Σταυροῦ διεδέχθη ὁ Κύριλλος.
Μετὰ τὴν εὕρεσιν ταύτην τοῦ Σταυροῦ μέρος μὲν τοῦ Τιμίου Ξύλου ἠνέχθη εἰς Κωνσταντινούπολη χάριν εὐλογίας, τὸ δὲ λοιπὸν καταλειφθὲν ἐν Ἱεροσολύμοις ὑπὸ τῆς βασιλομήτορος ἐν ἀργυρὴ πυξίδι παρὰ τῷ Ἐπισκοπῶ, διετηρήθη ἐκεῖ ἄχρι τοῦ 614, ὄτε λεηλατήσαντες οἱ Πέρσαι τὴν Παλαιστίνην συναπήγαγον αὐτὸ εἰς τὴν ἰδίαν πατρίδα τὴ 22α Ἰανουαρίου διαταγὴ Πέρσου τινὸς στρατηγοῦ.
Πασίγνωστος ὠσαύτως τυγχάνει η κατὰ τὴν 14ην Σεπτεμβρίου τελούμενη τελετὴ τῆς Παγκοσμίου Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ πρὸς ἀνάμνησιν τῆς εὑρέσεως αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ ἀνωτερω Ἐπισκόπου Ἱεροσολύμων, ὅστις, ἐπειδὴ τὸ συρρεύσαν μέγα πλῆθος δὲν ἠδύνατο νὰ πλησίαση, ὅπως ἴδη καὶ προσκυνήση τὸν Ζωοποιὸν Σταυρόν, ὕψωσεν αὐτὸν ἐφ’ ὕψηλου καὶ περιβλέπτου τόπου, ὃν ἰδών ὁ λαὸς ἐβόησε «Κύριε ἐλέησον».
Γνωστὸν ὠσαύτως ἐκ τῆς Ἱστορίας ὄτι ὁ αὐτοκράτωρ Ἡράκλειος ἐξεστράτευσε τῷ 624 κατὰ τοῦ βασιλέως τῶν Περσῶν, τοῦ νεωτέρου Χοσρόη, τῷ δὲ 628 ἐπανέκαμψεν εἰς Κωνσταντινούπολιν νικηφόρος ἐπὶ θριαμβικοῦ ἅρματος, συρομένου ὑπὸ τετράδος ἐλεφάντων, ἐνῶ ἄνδρες προπορευόμενοι ἐκράτουν τὸν Τίμιον Σταυρόν, τὸν ὅποιον ἀνέσωσεν ἀπὸ τῆς περσικῆς βεβηλώσεως καὶ τὸν ὅποιον βεβαίως ἐθεώρει ὡς τὸ ἐνδοξότατον τρόπαιον. Η δὲ μετὰ τὴν δοξολογίαν τοῦ ὄρθρου τελουμένη λιτανεία ἀναμιμνήσκει ἠμᾶς ἐκείνην τὴν ὑπὸ τοῦ Ἡρακλείου τελεσθεῖσαν, ὄτε τὸ ἔαρ τοῦ 629 ἐκ Κωνσταντινουπόλεως μετέβη εἰς Συρίαν συνεπαγόμενος τὸν Τίμιον Σταυρόν, τὸν ὁποῖον πρὸ τεσσάρων καὶ δέκα ἐτῶν εἶχον, ὡς ἐλέχθη, συλήσει οἳ βάρβαροι καὶ ὃν ἀνυπόδητος καὶ πενιχρὰ ἔνδεδυμενος ὁ εὐσεβὴς βασιλεὺς εἰσήγαγεν εἰς τὸν πάνσεπτον Ναὸν τῆς Ἀναστάσεως. Τότε ἀποκατέστησεν εἰς τὸν θρόνον καὶ τὸν Πατριάρχην Ζαχαρίαν, ὅστις εἰχεν ἀπαχθῆ αἰχμάλωτος ὑπὸ τῶν πολεμίων Περσῶν πρὸ δεκατεσσάρων ὠσαύτως ἐτῶν, καὶ παρέδωκεν αὐτῶ τὸ τιμιώτατον σύμβολον καὶ ἀλύμαντον, οὐδεμίαν τῶν βαρβάρων ἐπενεγκόντων αὔτω βλάβην.
Τὸ μέγεθος τοῦ Τιμίου Σταυροῦ κατὰ τὴν εὐσεβῆ παράδοσιν ἣν τὸ μὲν μῆκος πεντεκαίδεκα ποδῶν, τὸ δὲ πλάτος, ἤτοι τὸ ἐγκάρσιον ξύλον, ὀκτὼ ποδῶν. Κατὰ τὸν θεῖον Κύριλλον (444) ὁ Τίμιος Σταυρὸς εἶχε μερισθῆ εἰς τμήματα: «Δία τοῦ Σταυρικοῦ Ξύλου τῆς Γῆς ἀπας ὁ κόσμος εἰς τμήματα μερισθέντος διαπεπλήρωται». Ὁμοίως και ὁ θεῖος Χρυσόστομος (407) γράφει: «Αὐτὸ δὲ τὸ Ξύλον ἔκεινο, ἔνθα το Ἅγιον ἐτάθη Σῶμα καὶ ἀνεσκολοπίσθη, πῶς ἐστὶ περιμάχητον ἄπασι; Καὶ μικρὸν τίνα κόκκον λαμβάνοντες ἐξ ἐκείνου πολλοὶ καὶ χρυσῶ περικλείοντες καὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες τῶν τραχήλων ἑξαρτῶσι τῶν ἑαυτῶν καλλωπιζόμενοι, καίτοι καταδίκης το Ξύλον καὶ τιμωρίας».
Ἑπομένως ἐκ τῶν δύο ἐκείνων τμημάτων τοῦ Τιμίου Σταυροῦ τοῦ ἐν Ἱεροσολύμοις καὶ τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἀπεκόπτοντο τμήματα ἢ ἄτομα, χορηγούμενα τοῖς πιστοῖς πρὸς ἁγιασμόν.
Ἀπὸ τοῦ 636, ὡς ἀναφέρει Ἀγγλος τὶς, ὁ Τίμιος Σταυρὸς ἐκ φόβου μὴ συληθῆ αὔθις ὑπὸ τῶν ἀπίστων ἢ διαφθαρῆ, διηρέθησαν τὰ ἐν ταῖς ἀνωτέρω πόλεσι δυὸ μεγάλα τμήματα τοῦ Τιμίου Ξύλου εἰς ἐννέα καὶ δέκα, ἐκ τῶν ὁποίων τρία μὲν ἐλαβον η Κωνσταντινούπολις, δύο η Κύπρος, τρία η Ἀντιόχεια, ἐν η Κρήτη, ἐν ἡ Ἔδεσσα, τέσσαρα η Ἱερουσαλήμ, δυο η Γεωργία, ἐν η Ἀλεξάνδρεια, ἐν η Ἀσκάλων (τῆς ἐν Παλαιστίνη ἀνωτερας Ἴδουμαιας) καὶ ἐν η Δαμασκός.
Ο Rebault de Flery ὑπελόγισε τὸν ὑλικὸν ὄγκον τοῦ Τιμίου Ξύλου εἷς 178.000.000 ὡς ἔγγιστα κυβικῶν χιλιοστομέτρων. Ποιησάμενος δὲ ἀκριβῆ καταμέτρησιν ὅλων των λειψάνων τοῦ Τιμίου Σταυροῦ τοῦ γνωστοῦ καὶ παρὰ τοῖς χριστιανοῖς ὑπάρχοντος κατὰ τὰς παρούσας ἥμερας, εὖρεν ὄτι ο ὄγκος τοῦ μέχρι σήμερον σωζομένου Τιμίου Ξύλου εἶναι περίπου 3.942.000 κυβικῶν χιλιοστομέτρων.
Ὥστε ἐκ τοῦ ὑπολογισμοῦ τούτου συμπεραίνωμεν ὅτι τὸ πλεῖστον μέρος ἀπώλετο κατὰ διαφόρους καιρικᾶς περιστάσεις. Ο μνημονευθεῖς Rebault εἶχε τὴν ὑπομονὴν νὰ ὑποβάλη εἰς μικροσκοπικὴν ἐξέτασιν τὰ διάφορα λείψανα τοῦ Ζωοποιοῦ Σταυροῦ, ἐξ ἧς συνεπερανεν ὅτι οὗτος κατεσκευάσθη ἢ ἐκ πεύκης ἢ ἐξ ἕτερου τινὸς παραπλησίου αὕτη ξύλου. Κατὰ τὴν εὐσεβῆ ἠμῶν παράδοσιν καὶ τὰς Ἱερᾶς Γραφᾶς, ὁ Τίμιος Σταυρὸς ἣν ἐκ πεύκης, κέδρου καὶ κυπαρισσιοῦ, διὸ καὶ ὁ Προφήτης Ἠσαΐας ἀναφωνεῖ: «Ἐν κυπαρίσσω καὶ πεύκη καὶ κέδρω ἅμα δοξᾶσαι τὸν τόπον τὸν ἅγιόν μου».
Τῶν μέχρι σήμερον διασωζομένων ἐν τῇ ὑφηλίω τμημάτων τοῦ Τιμίου Ξύλου εἴρηνται ἐν μὲν τῷ Ἁγίω Ὄρει, ὅπερ κατέχει τὸ μεῖζον μέρος, περὶ τὰς 870.760 κυβικῶν χιλιοστομέτρων, ἐν δὲ τὴ Ρώμη περὶ τὰς 537.587, ἐν δὲ ταῖς Βρυξέλλαις περὶ τὰς 516.090, ἐν δὲ τὴ Ἐνετία περὶ τὰς 445.582, ἐν δὲ τὴ Γάνδη (Φλαμανδιστὶ Gent, πόλει τοῦ Βελγίου ἐν τῇ Ἀνατολικὴ Φλάνδρα) 436.456 καὶ ἐν Παρισίοις 237.731 κυβικῶν χιλιοστομέτρων. Ἐν δὲ τὴ Ἀγγλία ἐλάχιστον ποσὸν ὑπάρχει καὶ τοῦτο ἐν ταῖς χερσὶ τῶν μελῶν τῆς Ρωμαϊκῆς Ἐκκλησίας.
(Ἀπὸ τὸ βιβλίο: ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ τοῦ Γερασίμου Σμυρνάκη ιερομόναχου Ἔσφιγμενιτου, ἐν Ἀθήναις, 1903).