Τότε ο Τσουρτς [άγγλος αξιωματικός στην Επτάνησο ο οποίος υπηρετούσε μαζί με τον Κολοκοτρώνη στον αγγλικό στρατό] εκίνησε να υπάγη εις την Λόνδρα [Λονδίνο], και επαρουσιάσθηκε με ελληνικά ενδεδυμένος.
Τότε εκάμαμε όσοι καπεταναίοι Έλληνες ευρέθημεν εις Ζάκυνθον μίαν αναφοράν, με την οποίαν εζητούσαμεν βοήθεια από την αγγλική κυβέρνησι διά να ελευθερώσωμεν την Πατρίδα· αυτή η αναφορά ευρέθηκε εις τα αρχεία, όταν εγράψαμεν εις τα 1825 μία άλλη εις την Αγγλίαν ζητούντες βοήθεια και, δύναμει αυτής της δευτέρας αναφοράς ο Βελικτών [Άρθουρ Γουέλσλι, δούκας του Ουέλλινγκτον, στρατιωτικός και πολιτικός] επήγεν εις την Πετρούπολιν και άρχισαν οι Δυνάμεις [Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής] να ανακατεύονται εις τα πράγματά μας [να ασχολούνται με την πολιτική μας κατάσταση].
Ο Τσουρτς, αφού επήγε εις την Αγγλίαν, επαρουσίασε την αναφορά και έλαβε την άδεια να σχηματίση ένα ρεγιμέντο [σύνταγμα] από Έλληνας, από χίλιους πεντακόσιους, και εις το διάστημα πέντε – έξη μήνας οργάνωσε εξακόσιους Έλληνας, αλλ’ αφού έπεσε ο Ναπολέων, ήλθε η διαταγή και διέλυσαν τα ξένα στρατεύματα και των Ελλήνων· τους έδωκαν από οκτακόσια τάλληρα του κάθε αξιωματικού, και του καπετάνιου χίλια διακόσια, και έτσι τους διέλυσαν.
Και εγώ έμεινα ακόμη δύο χρόνους εις το στάτο – μαγιόρο [Γενικό Επιτελείο των Άγγλων], και έπειτα με έβγαλαν και εμένα.
25 Μαρτίου ήτον η μέρα της γενικής Επαναστάσεως
[…] Είδα τότε ότι, ό,τι θα κάμωμε θα το κάμωμε μονάχοι και δεν έχωμε ελπίδα καμμία από τους ξένους· ο Τσούρτς επήγε εις την Νεάπολη, έγινε εκεί στρατηγός, με επροσκάλεσε με δύο γράμματά του και επειδή ήξευρα για την Εταιρίαν [την Φιλική Εταιρία], δεν εδέχθηκα, αλλά εκύταζα πότε να βγούμε [σε πόλεμο] διά την πατρίδα μας.
Την Εταιρίαν με την είπε ο Πάγκαλος· έπειτα επέρασε ο Αριστείδης· και ο Αναγνωσταράς μου έφερε γράμματα από την Εταιρία, και τότε άρχισα να κατηχώ και εγώ διαφόρους εις Ζάκυνθον, Κεφαλονιά, και διαφόρους καπεταναίους Σπετσιώτικων καραβιών και Υδραϊκών και εις τα ’20 με ήλθαν γράμματα από τον Υψηλάντην διά να είμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι δικοί μας· 25 Μαρτίου ήτον η μέρα της γενικής Επαναστάσεως.
Οι Άγγλοι έμαθαν ότι έλαβα γράμματα, και ήλθε η Αστυμομία διά να με εξετάση την νύκτα, αλλ’ εγώ τα γράμματα τα είχα φυλάξη.
Εις τας 3 Ιανουαρίου… και εις τας 6 Ιανουαρίου εβγήκα εις την Μάνη εις του καπετάν Παναγιώτη του Μούρτζινου το σπίτι. Εις αυτό το διάστημα, πριν να εβγώ εις την Πελοπόννησον, επήγα εις τους Κορφούς [Κέρκυρα], με την πρόφασιν να ζητήσω τέσσερες χιλιάδες τάληρα από τους μισθούς μου, του Μέτλαντ, και διά να ανταμώσω τον Ιωάννη Καποδίστρια· τον αντάμωσα· εκάθησα τριάντα ημέρας και επέστρεψα οπίσω εις την Ζάκυνθον. Εκεί ομιλήσαμε πολλά περί της υποθέσεως.
Ο πρώτης κυβερνήτης της Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας και ο στρατηγός Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.
«Η Επανάστασίς μας οπού εσχέτισε όλους τους Έλληνας»
Εδώ τελειώνει η ζωή μου η περασμένη, και αρχινά της Επαναστάσεως· οσάκις [όσες φορές] έμβαινα εις την δούλευσιν [υπηρετούσε ως στρατιωτικός σε ξένο στρατό] έμβαινα πάντοτε με την συμφωνία, ότι από την Επτάνησον να μην απομακρύνομαι, και να μη πολεμώ παρά εις τούρκικο τόπο [τουρκοκρατούμενα μέρη], και το φόρεμα να μην εβγάλω [να μην βγάλει την ελληνική ενδυμασία, την φουστανέλλα]· εις τα νησιά εγνωρίσθηκα με τους Βοτσαραίους, και έκαμα τον Μάρκο Βότσαρη αδελφοποιτό.
Εις τον καιρό της νεότητος, οπού ημπορούσα να μάθω κάτι τι, σχολεία, ακαδημίαι δεν υπήρχαν· μόλις ήσαν μερικά σχολεία, εις τα οποία εμάθαιναν να γράφουν και να διαβάζουν.
Οι παλαιοί Κοντζαπασήδες, οπού ήσαν οι πρώτιστοι του τόπου, μόλις ήξευραν να γράφουν το όνομά τους· το μεγαλήτερο μέρος των αρχιερέων δεν ήξευρε παρά εκκλησιαστικά κατά πράξιν [πρακτικά], κανένας όμως δεν είχε μάθηση· το ψαλτήρι, το κτωήχι [η Οκτώηχος], ο μηναίος [το μηναίο], άλλαι προφητείαι, ήσαν τα βιβλία οπού ανέγνωσα· δεν είναι παρά αφού επήγα εις την Ζάκυνθο οπού εύρηκα την Ιστορία της Ελλάδος εις την απλοελληνικήν· τα βιβλία οπού εδιάβαζα συχνά ήτον η Ιστορία της Ελλάδος, η ιστορία του Αριστομένη και Γοργώ και η Ιστορία του Σκεντέρμπεη [Γεώργιος Καστριώτης Σκερντέμπεης εθνικός ήρωας της Αλβανίας, αγωνίστηκε εναντίον των οθωμανών. Ίσως ελληνικής καταγωγής].
Η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμην μου, να ανοίξει τα μάτια του κόσμου. Πρωτύτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τους ενόμιζον ως θεούς της γης, και ό,τι και αν έκαμναν, το έλεγαν: καλά καμωμένο. Δια αυτό και είναι δυσκολώτερο να διοίκησης τώρα λαόν.
Εις τον καιρό μου, το εμπόριο ήτον πολλά μικρό, τα χρήματα ήσαν σπάνια, το τάλληρο το επρόφθασα τρία γρόσια, και όποιος είχε χίλια γρόσια, ήτον πράγμα μεγάλο, και έκαμνε κανείς δουλειές, όσες τώρα δεν έκαμνε με χίλια βενέτικα.
Η κοινωνία των ανθρώπων ήτον μικρή, δεν είναι παρά η Επανάστασίς μας οπού εσχέτισε [συσχέτισε έφερε σε επαφή] όλους τους Έλληνας.
Ευρίσκοντο άνθρωποι, οπού δεν εγνώριζαν άλλο χωριό μακριά μίαν ώρα από το εδικό τους. Την Ζάκυνθο την ενόμιζαν ως νομίζομεν τώρα, το μακρύτερο μέρος του κόσμου. Η Αμερική μας φαίνεται ως πώς τους εφαίνετο αυτών η Ζάκυνθος· “Έλεγαν εις την Φραγκιά”.
Απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, “Διήγησις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από τα 1770 έως τα 1836”, επιμέλεια Γεώργιος Τερτσέτης.