Το κακόμοιρο το μυρμηγκάκι δε φαίνεται και τόσο κακόμοιρο αν το δεις στο μικροσκόπιο
Γρηγόρης Κεντητός
Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε δει ένα μυρμήγκι να κουβαλά κάτι δέκα φορές το βάρος του, να παλεύει με το χώμα, να εξαφανίζεται κάτω από φύλλα και χαλίκια, και να σκεφτούμε με κάποια συμπάθεια «το καημένο». Αυτή η εικόνα, όμως, δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα αν το δούμε από πιο κοντά. Όχι μεταφορικά. Κυριολεκτικά. Αν το βάλεις κάτω από ένα μικροσκόπιο, το μυρμήγκι μεταμορφώνεται σε κάτι εντελώς διαφορετικό. Είναι μια πολεμική μηχανή σε κλίμακα που δεν αντιλαμβάνεται εύκολα το ανθρώπινο μάτι. Το κεφάλι του φέρει δαγκάνες που θυμίζουν αρχαιολογικά ευρήματα από δεινόσαυρους, οι τρίχες του σώματός του λειτουργούν σαν αισθητήρες και τα πόδια του είναι φτιαγμένα για να αγκαλιάζουν, να σέρνουν, να σκαρφαλώνουν και να παγιδεύουν. Δεν μοιάζει με τίποτα το ευάλωτο. Είναι αρματωμένο και έτοιμο για όλα.
Οι αποικίες τους δεν είναι κοινωνίες. Είναι υπερ-οργανισμοί. Σε κάθε αποικία, κάθε μυρμήγκι έχει ρόλο και λειτουργεί σαν κύτταρο σε έναν τεράστιο ζωντανό οργανισμό. Οι εργάτριες, οι στρατιώτες, οι νταντάδες και οι βασίλισσες δεν δρουν ανεξάρτητα, αλλά εκτελούν αποστολές βασισμένες σε χημικά σήματα, που λειτουργούν σαν ένας αόρατος εγκέφαλος για όλη την αποικία. Ο όρος “νοημοσύνη σμήνους” δεν είναι υπερβολή. Ένα σμήνος από μυρμήγκια μπορεί να λύσει προβλήματα, να εντοπίσει τροφή, να επιτεθεί ή να υποχωρήσει με στρατηγική ακρίβεια και χωρίς κεντρική διοίκηση. Η συλλογική τους σκέψη ξεπερνά κατά πολύ την ικανότητα κάθε ατομικού εντόμου.
Ορισμένα είδη μυρμηγκιών είναι θηρευτές επιπέδου που κανείς δεν περιμένει από τόσο μικρούς οργανισμούς. Τα λεγόμενα «στρατιωτικά μυρμήγκια» ή army ants μπορούν να επιτεθούν σε άλλα έντομα, να κατασπαράξουν αράχνες, σκουλήκια ακόμα και μικρά σπονδυλωτά. Δεν έχουν μόνιμη φωλιά και μετακινούνται συνεχώς σε σχηματισμούς που θυμίζουν στρατιωτικά τάγματα. Οι επιθέσεις τους συντονίζονται τόσο τέλεια που μοιάζουν σκηνοθετημένες. Τα δόντια τους είναι τόσο κοφτερά που ιθαγενείς στη Νότια Αμερική τα χρησιμοποιούσαν κάποτε σαν ράμματα. Τα μυρμήγκια αυτά δεν έχουν αίσθηση οίκτου ή δισταγμού. Επιτίθενται μαζικά, κατακλύζουν το έδαφος και αδειάζουν μια περιοχή από ζωή μέσα σε λίγα λεπτά.
Τα μυρμήγκια έχουν αναπτύξει δομές εξουσίας, ιεραρχίες και ακόμα και μηχανισμούς δουλείας. Ορισμένα είδη εισβάλλουν σε φωλιές άλλων μυρμηγκιών, αρπάζουν τις προνύμφες τους και τις μεγαλώνουν ως σκλάβους, για να εργάζονται για την αποικία τους. Άλλα έχουν εξελιχθεί σε παρασιτικά είδη, χωρίς καν εργάτριες, βασιζόμενα αποκλειστικά στην εκμετάλλευση άλλων ειδών. Και όλα αυτά συμβαίνουν σε μια κλίμακα που για τον άνθρωπο είναι αόρατη. Κάθε βήμα που κάνουν, κάθε μυρωδιά που αφήνουν, κάθε μάχη που δίνουν κάτω από μια πέτρα ή μέσα σε ένα ξύλο, είναι αποτέλεσμα εκατομμυρίων ετών εξέλιξης και βιολογικής βελτιστοποίησης.
Το μικροσκόπιο αποκαλύπτει και κάτι ακόμα: αισθητική. Οι πανοπλίες τους δεν είναι απλώς λειτουργικές. Έχουν μοτίβα, συμμετρίες, ακραία ακρίβεια και υλικά που δεν φθείρονται εύκολα. Τα μάτια τους είναι σύνθετα, με δεκάδες ή εκατοντάδες φακούς. Τα κεραία τους είναι πολυεργαλεία. Στην πραγματικότητα, το σώμα ενός μυρμηγκιού είναι πιο κοντά σε ένα διαστημικό ρομπότ ή μια βιολογική μηχανή παρά σε ό,τι θα περιέγραφε κάποιος ως «καημένο ζωάκι». Η τεχνολογία των εντόμων αυτών είναι τόσο εντυπωσιακή, που ρομποτικοί μηχανικοί εμπνέονται από αυτά για να φτιάξουν αυτόνομα μηχανήματα, ελπίζοντας κάποια στιγμή να αγγίξουν έστω το ένα δέκατο της αποτελεσματικότητάς τους.
Το μυρμήγκι δεν είναι μόνο δυνατό. Είναι αρχιτέκτονας, πολεμιστής, στρατηγός, βασίλισσα, μηχανικός και θηρευτής, συμπυκνωμένα σε λίγα χιλιοστά. Οι αποικίες του κατασκευάζουν υπόγειες πολιτείες με σήραγγες, θαλάμους και συστήματα αερισμού. Επικοινωνούν με φερομόνες σε γλώσσα που ούτε καταλαβαίνουμε ούτε μπορούμε να αντιγράψουμε. Και η αντοχή τους στον χρόνο είναι σχεδόν μεταφυσική. Τα μυρμήγκια είναι από τα αρχαιότερα κοινωνικά όντα στον πλανήτη, πολύ πριν τον άνθρωπο, πολύ πριν τον πολιτισμό, πολύ πριν την Ιστορία.