Στην απόκρημνη και δυσπρόσιτη κοιλάδα του ποταμού «Ειρήνης ρέμα», στις νοτιοανατολικές υπώρειες της Ροδόπης, κοντά στη σιδηροδρομική γραμμή Κομοτηνής-Αλεξανδρούπολης, κάτω από τα ερείπια ενός επιβλητικού βυζαντινού φρουρίου, βρίσκεται ο εντυπωσιακός βραχώδης ναός των Αγίων Θεοδώρων.
Παρ’ όλο που η τοποθεσία με τα διάσπαρτα σπήλαια ήταν γνωστή στους κατοίκους της περιοχής, ο ναός ανακαλύφθηκε στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια τυχαία, από ένα κυνηγό. Τοπικές παραδόσεις συνδέουν το σπήλαιο του ναού με τη λειτουργία κρυφού σχολειού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αλλά και με τον τόπο μαρτυρίου των τοπικών Αγίων Θεοδώρων.
[sc name=”metaxotypia-korniza-xyloglypti” ][/sc]
Ο ναός είναι διαμορφωμένος μέσα στον χώρο του σπηλαίου και θυμίζει έντονα τις σπηλαιώδεις εκκλησίες της Καππαδοκίας. Η είσοδος γίνεται από ένα διάδρομο που οδηγεί σε ευρύχωρη αίθουσα, διαστάσεων περίπου 5 x 3,5 μ. Το ιερό σχηματίζεται με κτιστή κόγχη και διακρίνεται από τον υπόλοιπο χώρο με κτιστό τέμπλο.
Ο ναός είναι όλος διακοσμημένος με τοιχογραφίες που καλύπτουν τα πλάγια τοιχώματα του βράχου, το τέμπλο και το ιερό βήμα και διακρίνονται σε δύο φάσεις. Κυρίαρχο θέμα τους είναι η ζωή της Θεοτόκου, γεγονός που δείχνει ότι αρχικά ο ναός πρέπει να ήταν αφιερωμένος στην Παναγία. Οι παλαιότερες αγιογραφίες χρονολογούνται στον 11ο αιώνα και σώζονται πιο αποσπασματικά. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν μια μεγάλη σύνθεση της Κοίμησης της Θεοτόκου και η μορφή του Αρχάγγελου, στη νότια πλευρά. Οι νεότερες χρονολογούνται στο τέλος του 12ου ή στις αρχές του 13ου αιώνα, αποδίδονται σε ώριμο καλλιτέχνη και χαρακτηρίζονται για την υψηλή αισθητική ποιότητά τους, που τις συνδέει με την τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Αντιπροσωπευτικές είναι οι μνημειακές παραστάσεις της ένθρονης βρεφοκρατούσας Παναγίας και της Δέησης, που κυριολεκτικά δεσπόζουν στον περιορισμένο χώρο.
Ο ναός πανηγυρίζει τον Μάιο αλλά η γύρω περιοχή είναι τόπος εορτασμού της Καθαρής Δευτέρας και της Πρωτομαγιάς.