Ίσως λίγοι γνωρίζουν τα όσα θα παραθέσουμε παρακάτω, όσον αφορά το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου δέντρου. Το να μη γνωρίζουν κάποιοι τα ιστορικά στοιχεία του εθίμου αυτού σαφώς και δεν είναι κακό. Κακό, όμως, και μάλιστα μεγάλο είναι όταν ελαφρά τη καρδία και απερίσκεπτα, βαφτίζουν Ορθόδοξα Βυζαντινά έθιμα ως Βαυαρικά-βαρβαρικά!- ή και ό,τι άλλο νομίζει κανείς.
Η ιδέα για το στολισμό ενός δέντρου κατά τα Χριστούγεννα δεν είναι ξενόφερτη, όπως θεωρούν πολλοί.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.
Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε παρόμοιο έθιμο, μόνο που το φυτό δεν ήταν έλατο, αλλά η Ειρεσιώνη. Η Ειρεσιώνη ήταν κλάδος αγριελιάς (κότινος) στολισμένος με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα, δημητριακά, κ.λπ., εκτός του μήλου και του αχλαδιού).
Αποτελούσε έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του λήξαντος έτους και παράκληση συνεχίσεως της γονιμότητας και ευφορίας κατά το επόμενο και ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).
Το διάστημα 22 Σεπτεμβρίου – 20 Οκτωβρίου, παιδιά των οποίων και οι δύο γονείς ζούσαν, περιέφεραν την Ειρεσιώνη στους δρόμους της πόλης των Αθηνών τραγουδώντας κάλαντα από σπίτι σε σπίτι, παίρνοντας το φιλοδώρημά τους από τον νοικοκύρη ή τη νοικοκυρά και όταν έφθαναν στο σπίτι τους κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά τους, όπου έμενε εκεί μέχρι την ιδία ημέρα του νέου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν τη νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Άλλα παιδιά κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την θύρα του Ιερού του Απόλλωνος.
Πρόγονος, λοιπόν, του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, μέσω της οποίας μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές, οι οποίοι ελλείψει ελαιοδένδρων, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που ευδοκιμούσαν σε κάθε τόπο.
Δε θα μείνουμε, όμως, στο τι έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες, απλά το αναφέρουμε ως ακόμα ένα στοιχείο για να καταλάβουμε κατά τη λαική έκφραση, ότι ‘’όταν οι Έλληνες έρχονταν οι άλλοι λαοί πήγαιναν’’
ΤΟ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΔΕΝΤΡΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
To Χριστουγεννιάτικο δένδρο και μάλιστα ως μετεξέλιξη της αρχαίας Ελληνικής «Ειρεσιώνης», όχι μόνο δεν απαγορευόταν στο Βυζάντιο, αλλά αντιθέτως κατά την εορτή των Χριστουγέννων «…κατά διαταγήν του επάρχου της (κάθε) πόλεως, ου μόνον καθαρισμός των οδών εγένετο, αλλά και στολισμός διαφόρων κατά διαστήματα στηνομένων στύλων με δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής (Φαίδωνος Κουκουλέ, Τακτικού Καθηγητού του Πανεπιστημίου Αθηνών και Ακαδημαϊκού «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός» τ. στ΄, σελ. 152).
Αξίζει να σημειωθεί ότι ένα επίλεκτο Βασιλικό Καβαλλαρικό (Ιπποτικό) Τάγμα της βυζαντινής ανακτορικής φρουράς το οποίο – μεταξύ άλλων – συμμετείχε με τελετουργικό ρόλο σε επίσημες αυτοκρατορικές τελετές – μεταξύ των οποίων και της τελετής των Χριστουγέννων – ήταν εκείνο της «Εταιρείας», το οποίο διαιρείτο σε «Μικρή», «Μεσαία» και «Μεγάλη Εταιρεία».
Τη «Μικρή Εταιρεία» την αποτελούσαν αλλόθρησκοι!!!… (π.χ. εθνικοί, ειδωλολάτρες, μουσουλμάνοι κλπ).
Τη «Μεσαία Εταιρεία» την αποτελούσαν αλλόδοξοι ή/και αλλοεθνείς Χριστιανοί (π.χ. Σκανδιναυοί, Γερμανοί, Ρώσοι, Άγγλοι κλπ). “ΣΗΜΕΙΩΣΤΕ ΤΟ ΑΥΤΟ ΘΑ ΜΑΣ ΧΡΕΙΑΣΤΕΙ ΠΑΡΑΚΑΤΩ”
Τη «Μεγάλη Εταιρεία» την αποτελούσαν «Ρωμαίοι», δηλαδή Έλληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί (Ρωμιοί).
Αργότερα, όταν ήρθε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η σκλαβιά των Ελλήνων, όπως όλοι καταλαβαίνουμε, οι Έλληνες μόνο δέντρα και έθιμα δε μπορούσαν να έχουν. Έτσι σιγά σιγά το έθιμο αυτό χάθηκε από την Ελλάδα και πέρασε στις κεντροβόρρειες Ευρωπαϊκές χώρες.
Από ποιούς; Όπως είπαμε πιο πάνω, προφανέστατα από τους ανθρώπους που αποτελούσαν τη μεσαία τάξη του Αυτοκρατορικού τάγματος οι οποίοι κατάγονταν από εκείνες τις χώρες.
Αργότερα, όταν η Ελλάδα ξαναστεκόταν στα πόδια της, σιγά σιγά το έθιμο αυτό ξαναγύρισε, παρουσιάζοντάς το οι ξένοι ως δικό τους και νομίζοντάς το οι νεοέλληνες ως ξενόφερτο!
Σώζονται ακόμα και σήμερα κάποια βυζαντινά χειρόγραφα που παρουσίαζαν μέσα στους βυζαντινούς ναούς, ορειχάλκινα δέντρα στολισμένα με διάφορα ασημένια και χρυσά στολίδια. Επίσης, υπάρχει ένα τροπάριο που λέμε κατά την προσκομιδή και αναφέρεται στο δέντρο της ζωής.
” ’Ἑτοιμάζου Βηθλεέμ· ἤνοικται πᾶσιν ἡ Ἐδέμ. Εὐτρεπίζου Ἐφραθᾶ, ὅτι τὸ ξύλον τῆς ζωῆς, ἐν τῷ σπηλαίῳ ἐξήνθησεν ἐκ τῆς Παρθένου. Παράδεισος καὶ γὰρ ἡ ἐκείνης γαστήρ, ἐδείχθη νοητός, ἐν ᾧ τὸ θεῖον φυτόν· ἐξ οὗ φαγόντες ζήσομεν, οὐχὶ δὲ ὡς ὁ Ἀδὰμ τεθνηξόμεθα. Χριστὸς γεννᾶται, τὴν πρὶν πεσοῦσαν ἀναστήσων εἰκόνα.’”
Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο, λοιπόν, συμβολίζει τόσο το ξύλο της γνώσεως, όσο και το ξύλο της ζωής – το δέντρο από το οποίο δεν δοκίμασε ο Αδάμ και δεν είναι άλλο από τον Ιησού Χριστό! Το δέντρο αυτό οι Βυζαντινοί, το είχαν σαν σύμβολο λοιπόν και όχι για να το λατρεύουν όπως πολύ λανθασμένα νομίζουν μερικοί.
Άλλη μία μαρτυρία για την ελληνικότητα του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι και αυτή σε κείμενο του Παύλου Σιλεντιάριου (του 563 περίπου) “Έκφρασις της Αγ. Σοφίας Κων/πόλεως” και στην “Έκφρασιν του άμβωνος της Αγ. Σοφίας”, όπου περιγράφονται αναλυτικά τα φώτα του τέμπλου και του άμβωνα του μεγάλου Ναού. Στο επιστύλιο του τέμπλου υπήρχαν μεταλλικά δένδρα σε σχήμα κώνου (πυρσόμορφα δένδρα) όμοια με λεπτόφυλλα κυπαρίσσια, που αντί για καρπούς είχανε φώτα σε σχήμα κωνοειδές και βεβαιώνεται ακόμα η χρήση φωτεινών τεχνικών δένδρων (δενδρόμορφα πολυκάνδηλα) σε όλο το Ναό.
Επίσης ας θυμηθούμε τα χιλιοτραγουδισμένα μας κάλαντα και τον επίμαχο στίχο «Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά ψηλή μου ΔΕΝΔΡΟΛΙΒΑΝΙΑ…» Η δενδρολιβανιά ήταν το δέντρο που στόλιζαν παλαιότερα και το οποίο αντικαταστάθηκε με την Ελάτη, επειδή τα κλαδιά της Ελάτης μοιάζουν πολύ με αυτά του Δενδρολίβανου.
Από την Ελάτη αντικαταστάθηκε επίσης, επειδή με το σχήμα που έχει, δείχνει προς τον ουρανό, δηλαδή προς τον Θεό…… και επίσης αυτό το δέντρο μένει καταπράσινο και ζωηρό ακόμα και μέσα στο καταχείμωνο δείχνοντάς μας συμβολικα, πως κοντά στο Θεό…. στο Χριστό δεν έχουμε να φοβηθούμε τίποτα, όσες δυσκολίες και αν περάσουν από τη ζωή μας.
Φτάνοντας στο σήμερα, βλέπουμε το δέντρο να δεσπόζει ακόμα σε κάθε Ιερό Ναό. Πολλοί θα αναρωτηθούν! Δέντρο σήμερα στους Ιερούς Ναούς; Ναι πολύ καλά διαβάσατε και αν την επόμενη φορά που επισκεφτείτε κάποια εκκλησία, κοιτάξετε τον κεντρικό πολυέλαιο θα το διαπιστώσετε. Το δέντρο, λοιπόν, σώθηκε με την μορφή των πολυελαίων και μας μαρτυρά πως αυτό το έθιμο προϋπήρχε πολύ πριν το ανακαλύψουν οι όψιμοι ‘’κατασκευαστές εθίμων’’. Επίσης, ας τους θυμίσουμε πως, όταν εκείνοι κατοικούσαν ακόμα στα δέντρα, εμείς είχαμε Μινωικό και Μυκηναϊκό πολιτισμό και ξέραμε, πριν από 2500 χρόνια, πως η Γη δεν είναι επίπεδη, αλλά σφαιρική.
Γι αυτό ας χωνέψουν πως, ό,τι και να κάνουν, όπως έλεγε και ο μακαριστός π.Αθανάσιος…… θα είναι πάντα το ΔΕΥΤΕΡΟ ΧΕΡΙ. Το πρώτο θα είμαστε εμείς!
Το σημείο που πρέπει, όμως, να προσέξουμε εμείς οι χριστιανοί είναι, ότι δεν πρέπει να επικεντρώνουμε την εορτή των Χριστουγέννων γύρω από το δέντρο. Επίκεντρο της εορτής είναι ο Ιησούς Χριστός και το δέντρο είναι απλά ένας συμβολισμός.
Καταλήγουμε λοιπόν, πως λέμε ναι στο ελληνικότατο έθιμο του Χριστουγεννιάτικου δέντρου, αλλά λέμε όχι στο να γίνεται αυτό το επίκεντρο της εορτής αγγίζοντας έτσι τα όρια της ειδωλολατρίας που αυτή -ναι- είναι ξενόφερτη.
Όσον αφορά το στόλισμα του καραβιού, θα θέλαμε να τονίσουμε το γεγονός, πως μετά την επανάσταση του 1821, επειδή πρώτη απελευθερώθηκε η νησιωτική Ελλάδα, δεν υπήρχαν δένδρα ικανά για να κοπούν και να στολιστούν σε ναούς ή σε σπίτια έτσι στόλιζαν το καραβάκι ως το μόνο παραδοσιακά ελληνικό.
Κλείνοντας αυτό το άρθρο θα θέλαμε να τονίσουμε πως χρειάζεται μελέτη και προσοχή πριν χαρακτηρίσουμε ένα έθιμο ή μια παράδοση ξενική, γιατί με το ίδιο σκεπτικό π.χ αν κάποια στιγμή μας επιστραφούν τα κλεμμένα μάρμαρα του Παρθενώνα, τότε θα πούμε πως τα μάρμαρα δεν είναι ελληνικά αλλά Βρετανικά, Οθωμανικά κλπ. Άλλωστε οι εχθροί μας πάντοτε ζητούσαν μικρές αφορμές για να δημιουργήσουν μεγάλα προβλήματα.
Βαξεβανίδης Νίκος